Anadolu Selçuklu Sanatı, oldukça kozmopolit bir kültür yapısına sahiptir. Temelde Orta Asya bozkır kültürüyle Anadolu’ya gelen Selçuklular, geleneklerinden bir anda vazgeçmeyip bunu sanatın çeşitli alanlarında uygulamıştır. Türk sanatı bozkır kültürünün içinde doğmuş ve gelişmiştir. İnsanlar; doğa şartlarına, düşmanlara ve göremedikleri ancak varlıklarını hissettikleri kötülüklere karşı kendilerini korumak için hayal güçlerinin bir ürünü olan gerçeküstü özelliklere sahip hayvanları totem olarak günlük kullanım eşyalarına işlemişlerdir.
Gerçek üstü özelliklere sahip fantastik hayvanlar, güçlü ve yırtıcı hayvanların bazı uzuvlarının tek bir hayvanda toplanmasıyla oluşturulmuştur. Örneğin yırtıcı kuşun kancalı sivri gagası keskin gözleri ve kulakları ile aslanın gövdesi bir hayvanda toplanabilir. İşte bu yüzden fantastik hayvanlar üzerinde taşıdıkları artırılmış güçleri ile belki de doğadaki hayvanlardan daha değerli olmuştur. Bu fantastik hayvanlar insanların hayal gücünün sanata yansıtılmasıdır.
Fantastik figürler temelini Orta Asya hayvan üslubundan almaktadır. Hayvan üslubu göçebe hayatı yaşayan topluluklarda görülmeye başlamış, Ön Asya’ya ve Orta Avrupa’ya kadar yayılmıştır. Hun, Göktürk ve Uygur sanatında bu üslup yaygın olarak kullanılmıştır. Bu dönemde kullanılan ejder, sfenks ve grifon gibi fantastik hayvanlar İslamiyet’in kabulüyle beraber Türk toplumlarında gelişip çeşitlenmiş bu gelenek Anadolu Selçuklu sanatında da devam etmiştir.
Fantastik figürlerin ikonografik ve kozmolojik anlamda yorumlamak için hayvan üslubu yanında şaman geleneklerini de iyi anlamak gerekmektedir. Şamanlar, törenlerde güç hayvanlarının kılıklarına bürünmektedir. Hayvanın bu kadar önemli olduğu bozkır kültüründe sanatına olduğu kadar inanç sistemine de yansımış olması vazgeçilmezdir. Bu inanç sistemi tarih öncesi dönemden başlayıp günümüze kadar devam etmiştir.
Anadolu Selçuklu sanatında ejder, çift başlı kuş, siren, sfenks ve grifon gibi fantastik figürler mimaride ve çeşitli el sanatlarında sevilerek kullanılmıştır. Bu figürler çeşitli özelliklerine ve uygulanan mimari yapının türüne göre farklı şekilde anlamlandırılmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Alsan,Şenay, Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırma Enstitüsü, Doktara Tezi, İstanbul 2005.
- Öney, Gönül, Anadolu Selçuklularında Heykel-Figürlü Kabartma ve XIV-XV. Asırlarda Devamı, Cilt III, Ankara 1966.
- Öney, Gönül, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1988.
- Diler, Atilla, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimarisinde Görülen Kozmik Anlamlı Figür ve Motifler, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2016.
- Diyarbekirli, Nejat, Diyarbakır Müzesindeki Tunç Sfenks, Türk Kültürü Dergisi, S.66, 1968
- Erginsoy, Ülker, İslam Maden Sanatının Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978.
- Bulduklu, Esra, Anadolu Selçuklu Dönemi Kubadabad Sarayı Çini Figürlerinin Göstergebilimsel Açıdan İncelenmesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2018.
- Büyükçanga, H.Hilal, Anadolu Selçuklu Seramiklerinde Figürlerin Dili ve Resim Eğitimi Açısından İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006.
- Gündoğdu, Hamza, Türk Mimarisinde Figürlü Taş Plastik, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Doktora Tezi, İstanbul 1979.
- Oktay, Jale Özlem, Türk Sanatında Grifon Tasvirleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2006.
- Beydili, Celal, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük ,Yurt Kitap-Yayınları, Ankara 2005.
- Roux, Jean-Paul, Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, çev. Aykut Kazancıgil-Lale Arslan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000.
- Çoruhlu, Yaşar, İslamiyet’ten Önceki Türk Sanatı’nda Hayvan Mücadele Sahneleri, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar, Güner İnalca Armağan, Hacettepe Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Yayınevi, Ankara 1993.
