Geleneksel Türk mimarisini en genel hatlarıyla inceleyecek olursak İslam öncesi ve Türk-İslam mimarisi olarak gruplandırma yapılabilir. Özellikle İslam öncesi Türk mimarisi hakkındaki bilgiler oldukça kısıtlıdır. Daha çok yazılı kaynaklar ve bazı duvar resimleri, Budist ve Maniheist tapınakların biçimleri ile özellikle konut mimarisi hakkında ipuçları vermektedir. Günümüze taşınır eserleriyle ulaşabilen mezar yapıları ise çoğunlukla kurgan biçiminde görülmektedir. Ayrıca Uygurların kubbeli mezar yapıları olduğu da bilinmektedir.
Türk mimarisi asıl gelişimi özellikle İslami devirlerde yaşamıştır. Örneğin Karahanlılar, mimari alanda büyük bir gelişme kaydetmiş ilk Türk-İslam mimarisinin örneklerini vermiştir. Bu gelişimi ayrıca Gazneliler ve Büyük Selçukluları da devam ettirmiştir. 1040’dan sonra Büyük Selçukluların kuvvetli merkezi idaresi altında İran ve Horasan’da yepyeni bir mimari sentez halinde canlı ve parlak bir dönem yaşanmıştır.
1071’den sonra Anadolu’ya hakim olan Türkler, Orta Asya kültür ve mimari birikimini buraya taşıyarak var olan Anadolu sanatıyla bir sentez oluşturmuştur. 13. yüzyıl başlarından itibaren Anadolu Selçuklu Devleti’nin Anadolu Türk Birliğini sağlaması üstelik Anadolu’da mimarı alanda yeni bir Rönesans yaratılmasına temel olmuştur. 14. yüzyılın başında Anadolu Selçuklu Devleti dağıldıktan sonra geleneksel Türk mimarisi Osmanlı döneminde gelişimini sürdürmüştür. Kısacası, geleneksel Türk ve İslam mimarisi, sürekli deneme ve atılımlarla belli bir devamlılık içinde gelişmiştir. Bu devamlılık özellikle plan ve formların basit tekrarları şeklinde değil, geleneksel çizgiyi koruyarak yeni mekan araştırmaları biçiminde ortaya çıkmıştır.
Yapı Tipleri
Geleneksel Türk ve İslam mimarisinde kullanılan yapı tipleri, işlevlerine göre özellikle üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar dini, askeri ve sivil mimaridir. Türk sivil mimarisi dini ve askeri mimari dışında kalan diğer yapıları ifade etmektedir. Sivil mimari de ayrıca kendi içinde yapıların işlevi ve kullanım alanına göre çeşitli gruplara ayrılmıştır. Aşağıda liste şeklinde kategorize edilen yapılar ayrıca detaylı olarak incelenmiştir.
Dini Mimari Yapı Çeşitleri
- Cami
- Mescit
- Türbe
- Kümbet
- Namazgah
- Tekke
- Zaviye
- Hanekah (Hanikah)
Askeri Mimari Yapı Çeşitleri
- Kale
- Sur
- Burç
- Kule
- Ribat
- Hisar
- Kışla
- Tabya
Sivil Mimari Yapı Çeşitleri
Konut Mimarisi
- Köşk
- Saray
- Kasır
- Türk Evi
- Konak
- Yalı
Su Mimarisi
- Bent – Baraj
- Su Yolları – Galeriler
- Sarnıç
- Su Kemeri
- Ayazma
- Kuyu
- Hamam
- Su Terazisi
- Maksem
- Şadırvan
- Çeşme
- Sebil
- Selsebil
Eğitim Yapıları
- Medrese
- Darüşşifa
- Bimarhane
- Darülhadis
- Darülhuffaz
- Darülkurra
- Sıbyan Mektebi
Sosyal ve Ticari Yapılar
- İmaret
- Tabhane
- Muvakkithane
- Arasta
- Bedesten
- Kervansaray
- Han
Yararlanılan Kaynaklar
- Ara Altun – Orta Asya Türk Sanatı ile Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi
