Anadolu Selçuklular zamanından kalan mescitlerden günümüze 20 kadarı çoğunlukla Konya-Akşehir çevresindekiler gelmiştir. Bu yapılar mekan büyüklüğüyle önem taşımazlar. Üzerleri kubbe örtülü kübik bir hacimden meydana gelen bu yapıların önemi çoğunun önünde tonoz örtülü bir giriş mekanı bulunmasıdır. Giriş holü, medhal gibi adlarla anılan bu mekan klasik anlayıştaki son cemaat yerinin öncüsüdür.[1]
Bu yapıların kökeni konusunda çeşitli görüşler ortaya atılmıştır. İlhamlarını büyük olasılıkla İran bölgesi Büyük Selçuklu türbelerinden almışlardır. Genelinde moloz taş veya tuğladan yapılmış olan bu küçük camii veya mescitler dışta süslü taş taçkapıları, taş veya tuğla minareleri, içte sırlı ve sırsız tuğla dizilerinin bezediği kubbeleri ile özenle yapılmış yapılardır.[2]
Anadolu Selçuklu’da mescitler üçe ayrılır:[3]
-Kare Planlı Yapının Üzerine Kubbenin Örtülü Olduğu Yapılar
-Kare Planlı Kubbe Örtülü Harimin Kuzey Kısmında Bir Ön Plan Bulunduranlar
– Kare Planlı Kubbe Örtülü Harimin Önünde veya Yan Taraflarında Türbe ya da Tekke Bulunduranlar
KARE PLANLI YAPININ ÜZERİNE KUBBENİN ÖRTÜLÜ OLDUĞU YAPILAR
Konya Sakahane Mescidi
Yapının tarihini, banisini, tamirini bildiren bir kitabesi yoktur. Kare planlı kubbe örtülüdür.[4]
Akşehir Küçük Ayasofya Mescidi (1235)
1235 yılında kare planlı kubbe örtülü harim kısmından meydana gelir. Kubbeye geçişte Türk üçgenleri kullanılmıştır.[5]
Konya Şeker Furuş Mescidi (1220)
1220 yılında Konya’da yapılmış olan kare planlı mescidin alt kısmı taş, üst kısmı tuğladan inşa edilmiştir. Yapının portalindeki çini süslemeler dikkat çekicidir.[6]
KARE PLANLI KUBBE ÖRTÜLÜ HARİMİN KUZEY KISMINDA BİR ÖN PLAN BULUNDURANLAR
Konya Taş Mescid(Hacı Ferruh Mescidi) (1215)
Selçuklu veziri Hacı Ferruh tarafından 1215’de yaptırılmıştır. Tek kubbeli ve önünde son cemaat mahali mahiyetinde giriş bölümü yer alan Anadolu Selçuklu mimarisinde önemli yer kaplayan bir yapıdır.Tonozlu kısımla kare planlı bir harimden meydana gelen yapının kubbesi yıkıldığı için yerine ahşap örtü yapılmıştır.Yapının portali ve mihrabı zengin taş süslemelere sahiptir.[7]
Sırçalı Mescid (1224)
Anadolu Selçuklu’nun başkenti Konya’da 1224 yılında yapılmıştır. Kare mekanlı bir harim ve kuzeyde üç gözlü bir son cemaat yeri bulundurmaktadır. Minare ise yapınınkuzeydoğusundadır. Giriş bölümü iki sütunla üç bölüme ayrılmış ve tonozla örtülmüştür. Yapıda mihrap, son cemaat yeri ve kubbe etekleri çini süslemelere sahiptir.[8]
Konya Beşarebey Mescidi (1213)
1213 yılında taş malzemeden inşa edilmiş olan yapının tonozla örtülü son cemaat mahaliniteliğindeki medhal kısmın ardında kubbe örtülü harim bölümü yer almaktadır.[9]
KARE PLANLI KUBBE ÖRTÜLÜ HARİMİN ÖNÜNDE VEYA YAN TARAFLARINDA TÜRBE YA DA TEKKE BULUNDURANLAR
Alanya Akşebe Sultan Mescidi (1230)
Alanya Kalesi surlar içinde yer alan 1230 tarihli yapı, kare mekanlı bir harim ve ona doğudan bitişik bir türbeden oluşur. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştır. Minare mescitten bağımsız olarak güney-batıda yer alır.[10]
Konya Tahir ile Zühre Mescidi
XIII. Yüzyıl sonlarına tarihlenen mescidin yapımında moloz taş ve tuğla kullanılmıştır. Plan kare mekanlı kubbe örtülü harim ve onun doğusundaki medhal denen tonoz ve küçük kubbe örtülü türbe kısmından oluşmaktadır. Mescidin çini mozaik mihrabı Sırçalı Mescit’e benzer.[11]
Harput Arap Baba Mescidi (1279)
Yusuf bin Arap Şah tarafından 1279 yılında yapılmıştır. Doğuda kubbeli harim kısmı, batıdatonoz örtülü türbe kısmı yer almaktadır.Minaresi kuzey cephededir.Niş kısmı çokgen olan çini süslemeli mihrabı önemlidir.[12]
[1] Haşim Karpuz, a.g.e., s.46
[2] Ara Altun, Ortaçağ Türk Mimarisinin, s.54-55
[3] Haşim Kapuz, a.g.e., 46
[4]İzzet Güler, “Konya Mescitleri”, İller Bankası Dergisi, C. II, S. XXXI, 1970, s. 23
[5]İzzet Güler, “Konya Mescitleri”, s. 24
[6] Haşim Karpuz, a.g.e., s. 48.
[7] Ömür Bakırer, ”Hacı Ferruh Mescidi”, Vakıflar Dergisi, S. VIII, 1969, s. 171-172
[8]İzzet Güler, “Sırçalı Mescit”, İller Bankası Dergisi, C: III, S: 32, 1970, s. 23-24.
[9] Haşim Karpuz, a.g.e., s. 48.
[10] Haşim Karpuz, a.g.e., s 48.
[11] İzzet Güler, “Konya Mescidleri”, s. 24.
[12]Hsşim Karpuz, a.g.e., s. 48.
Hazırlayan: Burcu ÜYKEN – Anadolu Selçuklu Camileri
