Kazakistan’ın Talas Havzasında yer alan Ayşe Bibi Köyü’nde inşa edilen Balacı (Babacı) Hatun Türbesi, bölgenin erken tarihli ender örneklerdendir.
İnşa kitabesi tahrip olan yapının, ne zaman inşa edildiği bilinmemektedir. Yapılan araştırmalara göre, türbenin banisinin İlhan Şah ve mimarının Muhammed olabileceği düşünülmektedir.
Balacı Hatun Türbesi, 11. yüzyıl Karahanlı Dönemi yapılarının karakteristik özelliklerini yansıtır. Bu sebeple pek çok araştırmacı, yapıyı 11. yüzyıla tarihlendirmiştir. Türbede, tuğla malzeme kullanımı ve bununla birlikte Orta Asya’da 11. yüzyılda sıkça kullanımına rastlanılan nesih yazı türünün kitabede tercih edilmesi, bu özelliklerin bir kaçıdır. Ayrıca yapının teknik ve tezyinat özelliklerine bakıldığında, Ayşe Bibi Türbesi’nden daha erken tarihlerde inşa edilmiş olabileceği ihtimali üzerinde durulur.
Plan, malzeme ve cephe düzenlemesi bakımından daha çok erken Karahanlı dönemi yapılarına benzeyen türbe, 7X7 metre ölçülerinde kare planlı bir kuruluşa sahiptir.
Yapıya giriş, doğu cephesinde yer alan taç kapı şeklinde düzenlenmiş açıklıktan sağlanır. Türbenin kubbesi, on altı dilimli kasnak üzerine oturur ve kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır.
Zaman içerisinde yıkılan kubbenin kasnak kısmı, günümüze gelmiştir ve kalıntılara göre, içten sekiz dilimli bir kubbe, dıştan 16 kıvrımlı piramit şeklinde bir külahla örtülmüştür.
Türbenin kuzey ve güney cephesinde, birer pencere açıklığı görülür. Bu açıklıklar, yuvarlak kemerle sınırlandırılmıştır. Türbe, tuğla örgü tekniğiyle inşa edilmiş olup, sağlamlığını arttırmak için ardıç ağacı kullanılmıştır.
Türbe, genel olarak sade bir görünüşe sahiptir. Türbenin giriş cephesinde, 3 adet niş yer alır. Ortadaki niş, yan nişlere göre daha geniş ve yüksek tutularak belirgin kılınmıştır. Nişlerin iki yanında, yuvarlak madalyonlar bulunmaktadır. Madalyonlar, batı cephesi haricindeki cephelerde pencere ve kapı nişlerini oluşturan kemerlerin köşelerine yerleştirilmiştir. Cepheyi, dikdörtgen bir şerit sınırlandırır ve üzerindeki tuğla dilimler, cepheyi hareketlendirir. Kubbe kasnağına geçişi oluşturan kuşakta, testere dişi şeklinde bir düzenleme görülür.
Türbenin iç kısmında ise, hiçbir dekoratif unsur yoktur.
Orta Asya ve İslam sanatını kaynaştıran Karahanlıların en önemli eserlerinden biri olan Balacı Hatun türbesi, mimari gelişimiyle kendinden sonra gelen Selçuklu türbe mimarisine de örnek olmuştur.
Yararlanılan Kaynaklar
- Gulbanu Koshenova – Kazakistan, Taraz’da Babacı Hatun Türbesi
- Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
- Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
