Hamam kültürünün ilk izleri Yunan medeniyetinde görülmesine rağmen hamam yapılarının gelişimi Roma uygarlığı ile birlikte oluşmuştur. M.Ö. 1. yüzyılda Roma’da anıtsal hamam binaları yapılmıştır. Kesin olmamakla birlikte M.Ö. 1. yüzyılda mimar Sergius Orata’nın, merkezi bir ateşten elde edilen sıcak hava ile hamam binasını ısıtmayı ilk kez başardığı düşünülmektedir. Bilinen ilk genel Roma hamamı Pompei’deki Stabia Hamamı’dır. Bu hamam M.Ö. 150 yılına doğru inşa edildikten sonra eklerle genişletilmiştir. M.Ö. 33 yılında Roma’da 170 adet genel hamam olduğu kayıtlıdır.
Başta Romalılar olmak üzere Antik dönemde banyo, yıkanma ve temizlik işlevinin çok ötesinde sosyal ve kültürel bir alışkanlıktır. Romalıların gündelik yaşantılarının önemli sosyal alanı olan hamamlar; yıkanmakla ilgili işlevlerinin ötesinde spor, eğlence, masaj, vücut bakımı, rahatlama gibi olanakları olan; sosyal buluşmalar ve iş görüşmelerine kadar sosyal ilişkilerin kurulduğu bir tür kulüp ya da dernek merkezi gibi çalışmışlardır.
ROMA HAMAMININ BÖLÜMLERİ
Roma hamamlarının içerisinde bulanan bölümler sırasıyla; soyunmalık (apodyterium), soğukluk (frigidarium), ılıklık (tepidarium), sıcaklık (caldarium), terleme yeri (laconicum) gibi ana bölümlerden oluşmaktadır. Bazen hamama ek olarak inşa edilen bazen de yakın çevrede bulunan kütüphane, galeri, park, eğitim, spor, toplantı ve tören alanları da doğrudan veya dolaylı hizmet sağlamaktaydı. Hamamlardaki bu sosyal hizmet yapılar topluluğuna palaestra yapıları denilmektedir.
Roma hamamları insanlara ücretsiz hizmet vermiştir. Kadın ve erkekler için ayrı girişleri olan çifte hamamların olmadığı yerlerde hamam binası sabahtan öğlene kadar kadınların öğleden sonra ise erkeklerin kullanımına sunulmuştur. Binaya gelen kişiler, yıkanmanın yanı sıra masaj, jimnastik hareketleri, manikür ve cilt bakımı gibi hizmetlerden faydalanabilmişlerdir.
Temel olarak Roma hamamlarının işleyiş süreci kısaca şu şekilde özetlenebilir;
Hamamda ilk önce Apodyterium (soyunmalık) bölümüne geçilir. Bu odada kıyafetler çıkarılıp hamama giriş için hazırlık yapılır. Daha sonra mekanın ortasında veya duvar kenarlarında soğuk su havuzlarının bulunduğu Frigidarium (soğukluk) bölümüne geçilir. Burada soğuk su havuzuna giren kişiler daha sonra Caldarium (sıcaklık) bölümüne girilmeden önce vücut ısısını ayarlamak için Tepidarium (ılıklık) denilen ılık odaya geçerler. Bu odada terlenir ve masaj yaptırılır. Ardından Caldarium (sıcaklık) adı verilen sıcak odada sıcak suyla banyo yapılır. Dileyen insanlar çoğu zaman modern saunaya benzeyen nemli bir buhar banyosu olan sudatoryum veya daha kuru, sıcak bir oda olan laconicum’da vakit geçirirdi.
Kaynak: https://www.karanisbath.com
Caldarium (Sıcaklık)
Caldarium, hamamın sıcak odasıdır ve en önemli mekandır. Caldarium, penceresiz ve kubbe ile örtülüdür. Sıcak ve nemli olan caldarium, zeminin altında ve duvarların içindeki kanallarda dolaşan sıcak hava ile ısıtılmıştır.
Kaynak: https://www.karanisbath.com
Frigidarium (Soğukluk)
Frigidarium, hamamın ısıtılmayan en soğuk odasıdır. Frigidarium’da; mekânın ortasında veya duvar kenarlarında havuzlar bulunmaktadır. Bu havuza Seneca, Piscina adı verilmiştir. Ayrıca, özellikle yaz aylarında kullanılan, atmosfere açık, notio adı verilen büyük boyutlu bir başka havuz da bazı hamam komplekslerinde görülmektedir.
Kaynak: https://www.karanisbath.com
Tepidarium (Ilıklık)
Frigidarium ile caldarium arasında olması önerilen ”tepidarium”, hamamın ılıklık bölümüdür ve çoğunlukla zeminden ısıtılmalıdır. Vücudu ovma ve yağlama, eğer bu iş için farklı mekanlar yoksa, tepidarium bölümünde yapılmıştır. Yıkanan insanlar, sıcak odalara girmeden önce tepidarium denilen ılık odalarda dinlenebilmiştir. Roma hamamlarına giriş başlangıçta doğrudan frigidariumdan sağlanmıştır. Ancak uzun süre hamam kullanıldığında, muhtemelen ısıyı daha ekonomik olarak korumak için tepidarium bölümü inşa edilmiştir.
Kaynak: https://www.karanisbath.com
Laconicum-Sudatorium
Laconium, hamamın ocağına yakın inşa edilen terleme bölümüdür. Hamamın en sıcak bölümüdür ve ortamın nem oranı mümkün olduğunca düşük tutulmaya çalışılmıştır. Ortam kuru hava ile dolu olduğundan günümüz saunaları gibi düşünülebilir. Laconium bölümü, zeminin altındaki tonozlu kanallarda fırından dolanan sıcak hava ile ısıtılırdı ve daha sonra duvarla içinde kanallardan tahliye edilirdi. Laconium bölümü, genellikle küçük yuvarlak bir pencere ile aydınlatılmıştır. Pencereler ısıyı korumak için sırlanmıştır. Roma hamamlarında terleme odası sudatorium ve laconicum olarak iki şekilde görülür. Sudatorium Nemli-sıcak ve buharlı terleme odasıdır. Buhar banyosunun yapıldığı kısımdır. Laconicum ise kuru-sıcak ve buharlı terleme odasıdır.
Kaynak: https://www.karanisbath.com
Apodyterium (Soyunmalık)
Apodyterium, yıkanan insanların kıyafetlerini bıraktıkları ve dinlenmek ve rahatlamak için banklarla donatılmış havluları aldıkları soyunma odasıdır. Bu bölüm hamamın girişine yakın olur ve insanların soyunup giyinmeleri için duvarlara nişler açılmıştır.
Kaynak: https://www.karanisbath.com
Palaestra
Hamamlarda spor faaliyetlerini yapmak için kullanılan, etrafı revaklarla çevrilmiş açık alanlardır. Hamama gelen kişiler hem temizlenir hem de palaestra yapılarında sosyalleşirdi. Karanis Roma Hamamı kazılarından sonra aslına uygun şekilde interaktif üç boyutlu modelleme yöntemi ile tanıtımı yapılmıştır. Bu video tipik bir roma hamamını canlandırması açısından oldukça öğreticidir. Roma hamamlarının işleyişini daha iyi anlayabilmek için linkte yer alan videoyu izleyerek daha geniş bilgi edinebilirsiniz.
Yararlanılan Kaynaklar
- Yrd. Doç. Dr. Zerrin Funda ÜRÜK – Medeniyetler İçinde Hamamın Gelişimi ve Kültürel Olarak Mekan Analizleri
- Tahsin Başaran – Roma Döneminde Hypokaust Sisteminin, Isı Analiz Yönünden, Günümüz Yerden Isıtma Sistemiyle Karşılaştırılması
- Mehmet Mustafa ÖNAL, Zeynel BAŞIBÜYÜK, Alper GÖLBAŞ – Antik Sarıkaya Termal Roma Hamamının Mimarisi ve Yapımında Kullanılan Doğal Yapı Taşları (Sarıkaya-Yozgat)
- https://www.karanisbath.com
