İnşa Tarihi: Leşker-i Bazar Sarayı’nın 11. yüzyılda inşa edildiği bilinmektedir.
Konumu: Yapı, Güney Afganistan’ın Butz şehrinde inşa edilmiştir.
Bani ve Mimarı: Yapının banisi Sultan Mesud I, mimarı Abdülmelik’dir.
Mimari Tanım
Leşker-i Bazar Sarayı tarihçi Beyhaki’den öğrenildiği kadarıyla I. Sultan Mesud’un isteği üzerine Abdülmelik adlı bir mimar tarafından inşa edilmiştir. Saray ilk olarak 1948 yılında Schlumberger tarafından keşfedilmiştir. İnşa edildiği dönemde mimari ahengiyle göz kamaştıran Leşker-i Bazar Sarayı, geniş bir alana yayılan yapılardan oluşur. Bust kenti yakınında Hilmend ırmağı kıyısında bulunan bu sarayın önemli yapıları Orta ve Güney Saray’dır. Orta Saray küçük boyutluyken, Güney Saray dev ölçülere sahiptir.
Sarayın içinde birçok köşk bulunmaktadır. Saray bölümleri ve köşklerde ilk göze çarpan özellik, eyvanlı avluların ve köşe kulelerinin kullanılmasıdır. Üç yapıdan en büyük ve önemlisi olan Güney Saray oyma süslemeleriyle dikkat çekicidir. Süslemesinde kullanılan bazı parçalar, bugün Kabil Müzesi deposunda muhafaza edilmektedir.
Plan Özellikleri
Leşker-i Bazar Sarayı (Plan)
Leşker-i Bazar Sarayı, 164 X 92 m ölçülerine sahip dikdörtgen planlı bir yapıdır. Sarayın ortasında 63 X 48.80 m ölçülerinde bir avlu ve avlunun dört köşesinde birer eyvan yer almaktadır. Sarayın inşasında temelde tuğla malzeme kullanılırken, duvarlar kerpiçten inşa edilmiştir. Tezyinatta ise terrakota ve alçı malzemeden yararlanılmıştır.
Dış duvarlarda masif yarım silindir çıkıntılarla güney cephesinin köşelerindeki tam silindir köşe takviyeleri yapıya kale görünümü vermiştir.
Saraya cephe ortasındaki kapıdan haçvari bir mekana buradan da sarayın dört eyvanlı avlusuna geçilmektedir. Eyvanlardan birer kapı ile diğer mekanlara geçiş sağlanır. Eyvanların en geniş ve derini kuzey eyvanıdır. Buradan daha kuzeydeki taht salonuna geçilir.
4 eyvanlı avlu uygulaması Karahanlılardan getirilen bir yeniliktir. Gaznelilerde bu uygulama saraylarda da yerini bulmuştur.
Sarayda; bekleme salonu, kabul salonu ve büro gibi resmi işlere ait bölümler olduğu gibi, küçük iç avlular etrafında düzenlenmiş daireler de mevcuttur. Hükümdarın kabul ve tören salonuna geçişleri bulunan, bunun iki yanındaki daireler de sarayın en dikkate değer düzenlemeye sahip yerleridir.
Leşker-i Bazar Sarayı’nın en özenli yeri kabul ve tören salonudur. Schlumberger’in 5 kapılı bir eyvan şeklinde nitelediği bu salon 16.35 m uzunluğunda, 10.35 m genişliğindedir.
Süsleme Özellikleri
Leşker-i Bazar Sarayı’nın günümüze kalan süslemelerinden anlaşıldığı kadarıyla oldukça dikkat çekici bir süsleme programına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Sarayın kabul ve tören salonu, tezyinat açısından dikkate değerdir. Sarayın duvarlarının alt yüzeyleri resimlerle süslenirken, üst kısımlarında tuğla örgüler kullanılmıştır. İç Asya’daki İslami devir eserlerinde; tamamen tuğladan inşaat ile kerpiç üzerine tuğla kaplamalı süslemeler bir çok binada görülürse de insan figürlü duvar resmi enderdir. Bu sebepten dolayı Leşker-i Bazar Sarayı’nın duvar resimleri oldukça önemlidir.
Taht salonu farklı teknik ve malzemelerle yapılmış rengarenk freskolarla süslenmiştir. Duvarların üst kısmı pişmiş tuğla hamurundan, geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmiştir. Duvarın alt kısmında ise yan yana sıralanmış insanlar gösterilmektedir. İnsanların vücutları karşıdan, ayakları yandan görünür şekilde resmedilmiştir. İnsanlar soldan sağa kapanan kaftanlar ayakları yumuşak çizmeler giymiştir. Geniş paçalı durumdaki pantolonlar ayaklara kadar uzanmaktadır. Kaftanların biçimleri aynı olmakla beraber bazılarının renk ve desenlerinde farklılıklar vardır.
İnsanların başları silinmiştir. İnsanların hepsi de bir silah tutmakta ve silahın ucu sağ omuza dayalı bulunmaktadır. Bunlardan 44 tanesi zamanımıza kalabilmiştir. Salonun durumuna göre buradaki insan resimlerinin 60 tane olduğu anlaşılmaktadır. Bu resimlerin Gazneli hükümdarının askerlerini temsil ettiği sonucuna varılmıştır.
Leşker-i Bazar Sarayı Askerlere ait Freskolar
Saraydaki duvar resimleri Uygur fresklerini andırmaktadır. Cüzcani’nin Tabakat-ı Nasıri adlı eserindeki bilgilere göre saray duvarlarında resmedilen askerlerin Gazneli Mahmud’a ait olduğu anlaşılmıştır. Cüzcani eserinde Gazneli Mahmud’un 4000 kişilik muhafız birliğinden bahseder. Merasim törenlerinde sultanın tahtının iki yanında ikişer bin askerin sıralandığı, sağdakilerin dört sorguçlu kalpak ve altın yaldızlı gürz (saplı topuz), soldakiler iki sorguçlu kalpak ve gümüş yaldızlı gürz taşıdıklarından bahsetmiştir. Fresklerdeki askerlerinde bunlar olduğu tahmin edilmektedir.
Yararlanılan Kaynaklar
- Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
- Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
- MEB – Türk Resim, Heykel Sanatı 11
- AOF – Sanat Tarihi 2
- Koza – Sanat Tarihi 2
