Erken İslam mimarisinde çokça örneği görülen Kûfe plan tipinde harim, enlemesine veya derinlemesine dikdörtgen planlı olup monoton şekilde konumlanan ayaklarla taşınan düz bir çatıyla örtülmektedir. Genelde harimin önünde revaklı bir avlu bulunur.
Sivas Ulu Camii (1197)
1197 yılında inşa edilen yapı ayakların ayırdığı mihraba dik 11 neften oluşur ve çok ayakların taşıdığı ahşap düz tavana sahiptir. Enlemesine dikdörtgen plan şemasına sahip 50 adet yığma ayağın taşıdığı caminin üzeri son onarımlarda kırma çatıyla kaplanmıştır. Orijinal yapıda bir avlu varlığı tespit edilse de günümüze ulaşmamıştır.[1]
Yapının güneydoğusunda konumlanan sekizgen kaideli silindirik minare günümüzde eğri durmaktadır. Üzerindeki tuğla örgülü çini süslemeler XIII. Yüzyıl Anadolu süsleme özelliklerini yansıtır.[2]
Konya Alaeddin Camii (1237)
Anadolu Selçukluları’ndan günümüze gelen en erken tarihli cami, ilk biçimi XII. yüzyılın ortalarına kadar inen Konya Alaeddin Camisi’dir. Minber giriş kapısı üzerinde tek satır halinde kûfi hat ile yazılmış olanı kitabeye göre yapı ilk olarak Sultan I. Mesud (1116-1155) devrinde yaptırılmıştır. Caminin ikinci inşa faaliyeti I. Alaaddin Keykubat (1220-1237) devrinde sonra ermiştir. Yapı genel olarak muntazam olmayan avlulu, enlemesine uzanan bir dikdörtgen plana sahiptir. Caminin iki ayrı dönemde inşa edilmiş batı ve doğu kısımları farklı tarzdadır. Batı tarafı transeptli, doğu tarafı ise küfe plan tipindedir.[3]
Genel olarak harim ve avlu cephelerinde tuğla, kesme taş, moloz taş ve mermer kullanılmıştır.Mermer özellikle avlu kuzey cephesinde kullanılmıştır. Kuzey cephede I. Alaeddin Keykubat döneminde yapılan taç kapının kemerinde taş işçiliği ile oluşturulmuş zengi düğümü de denilen örgü motifleri görülmektedir. Yapının mimarı Muhammed bin el-Dımışki’dir. Mimarın Şamlı oluşu nedeniyle avludaki taçkapıda Suriye özellikleri görülmektedir.[4]
Kubbeye geçişi sağlayan Türk üçgenlerinde de mihrapta kullanılan renkler ile içinde geometrik düzenlemeler, özellikle sekiz ve dokuz kollu yıldız motifleri kullanılmıştır.Kubbe içindeki çini kaplamadan günümüze herhangi bir şey ulaşmamıştır.Avludaki 10 kenarlı türbe II. Kılıçarslan tarafından yaptırılmıştır. Kûfe planlı doğu kısmıyla aynı döneme aittir. I. İzzeddin Keykavus’un batıdaki sekizgen kümbeti ise tamamlanmamıştır.[5]
Sivrihisar Ulu Camii (1232)
Eskişehir Sivrihisar’da yer alan yapının kesin inşa tarihi belli değildir. Üzerindeki kitabelere göre yapı ilk kez I. Alaeddin Keykubad zamanında Emir Cemaleddin Ali Bey tarafından 1232 tarihinde inşa ettirilmiştir.Yapı çok ayaklıdır ve ahşap direklerin taşıdığı ahşap kirişli düz tavana sahiptir. Yapı mihraba paralel ahşap direklerin ayırdığı altı sahna ayrılmıştır ve enine dikdörtgen ama yamuk bir plan şemasına sahiptir. XIII. yy’da ortaya çıkan ahşap direkli, ahşap tavanlı ve çok ayaklı bu plan tipiyle Sivrihisar Ulu Cami bu tipin en eski örneğidir.[6] Yapıda, üçüncü sahının orta bölümünde sembolik ahşap bir kubbe bulunur.Cami ahşap ayaklar tarafından taşınan kırma bir çatıyla örtülüdür. 67 adet ahşap sütunun kimisinin başlıkları devşirme, kimisinin kalem işi süslüdür.Caminin kündekari minberi 1924 yılında yıkılan başka bir camiden getirilmiştir.Alçı mihrabı XV. Yüzyıla tarihlenir.[7]
Afyon Ulu Camii (1272)
Yapımı 1272’de tamamlanan Afyon Ulu Camii, doğu-batı doğrultusunda enlemesine ama yamuk gelişen bir plana sahiptir. Mekan, harime paralel ahşap ayaklarla 6 sahına ayrılmıştır.Bu camiyi farklı kılan 40 adet mukarnas başlıklı ahşap sütundur. Kirişlerdeki işçilik örtüyü sıradanlıktan kurtarmaktadır.Yapının cepheleri sade tutulmuş sadece minaresi çini mozaikle hareketlendirilmiştir.Anadolu’da sayıca fazla olmayan ahşap direkli camilerin iyi bir örneğidir.[8]
Yararlanılan Kaynaklar
- AKOK, Mahmut, “Konya Beyşehir’inde Eşrefoğlu Camii ve Türbesi”, Türk Etnografya Dergisi, S: 15, 1976, s. 5-34.
- ALTUN, Ara, Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 1988.
- ALTUN: Ara, Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1978.
- ALTUN, Ara, “Orta Asya Türk Sanatıyla Anadolu’da Selçuklu ve Beylikler Mimarisi”, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, C:I, 1988, s. 38.
- ARIK, Oluş, “Malatya Ulu Camii’nin Asli Planı ve Tarihi Hakkında”, Vakıflar Dergisi, S: 8, 1969, s. 141-148.
- ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1984.
- ASLANAPA, Oktay, Anadolu’da Türk Çini ve Keramik Sanatı, İstanbul 1965.
- BAKIRER, Ömür, ”Hacı Ferruh Mescidi”, Vakıflar Dergisi, S. VIII, 1969, s. 171-172
- CEZAR, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehirler ve Mimarlık, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1977.
- GÜLER, İzzet, “Arslanhane Camii”, İller Bankası Dergisi, C:III, S:24, 1969, s. 29-30.
- GÜLER, İzzet, “Konya Mescitleri”, İller Bankası Dergisi, C. II, S. XXXI, 1970, s. 23-24
- GÜLER İzzet, “Sırçalı Mescit”, İller Bankası Dergisi, C: III, S: 32, 1970, s. 23-24.
- KARPUZ, Haşim; Anadolu Selçuklu Mimarisi, Selçuk Üniversitesi Vakfı, Konya 2001.
- KUBAN, Doğan, Divriği Mucizesi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
- KUBAN, Doğan, Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2002.
- ORAL, M. Zeki, “Konya’da Alaüd-din Camileri ve Türbeleri”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, V/I-V, 1956, s. 144-164.
- ÖGEL, Semra, Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler, Matbaa Teknisyenleri Basımevi, İstanbul 1986.
- ÖGEL, Semra, Anadolu Selçuklu Taş Tezyinatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1966.
- PEKER, Ali Uzay, “Hunad Külliyesi”, Tasarım Merkezi Dergisi, S:1, 2006, s. 22-29.
- TÜKEL YAVUZ, Ayşıl, “Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Konya 1995, s.183-198.Hazırlayan:Burcu ÜYKEN-Anadolu Selçuklu Camiileri
Hazırlayan: Burcu ÜYKEN – Anadolu Selçuklu Camileri
