Çeşme Mimarisi
Çeşme, genel olarak bir su sağlama sisteminden gelen suyun kamunun kullanımına sunulduğu yapı olarak tanımlanabilir. Çeşme kelimesinin Farsça’da “göz” anlamındaki “Çeşm”’den geldiği kabul edilmektedir. 13 ve 14. yüzyıllara ait çeşme kitabeleri incelendiğinde çeşme kelimesi yerine Arapça göz manasına gelen “ayn” tabiri ile “sikaye” isimlerinin kullanıldığı görülmüştür.
Türk kültüründe çeşmeler ayrı bir öneme sahiptir. Bu yapılar özellikle şehir merkezlerinde mahalle ve sokakların oluşmasında belirleyici rol oynamışlardır. İslamiyet’in suya büyük önem vermiş olması ve insanlara su sağlamanın hayır işlerinin büyüklerinden olduğunu bildirmesi bu önemi daha da artırmıştır. Hayır amacıyla vakıf ve kişilerce inşa edilen çeşmeler gelişerek anıt derecesine ulaşmıştır.
Selçuklu ve Osmanlı mimarisinde yapımına sıkça rastlanılan çeşmeler, ağırlıklı olarak medrese, han vb. kamu yapılarının ana yola bakan ön cephelerinde ve tek başına müstakil olarak inşa edilmiştir.
Çeşmelerin inşasında doğada bol miktarda bulunan taş ve mermer malzemelerden yararlanılmıştır. Plan açısından çeşitlilik arz eden çeşmeler; kare, dikdörtgen,daire, yarım daire, elips ve çokgen planlı olarak inşa edilmiştir.
Çeşmenin Bölümleri
Çeşme Nişi: Çeşmelerde kemerin bulunduğu alan içinde kalan boşluk kısmıdır.
Ayna Taşı: Çeşmenin vazgeçilmez bir elemanı olan ayna taşı, çeşmelerde musluğun takıldığı çoğu oymalarla süslü düşey taştır. Çeşmenin cephesinde yer alan ayna taşı daha çok mermerden yapılmış olup cephenin ortasında ve musluğun üstünde yer almaktadır.
Su Yalağı : Çeşmelerde suyun aktığı tekne ya da havuz bölümüdür.
Bardaklık: Çeşmelerde bardak koymak için yapılmış küçük oyuklardır.
Dinlenme Sekisi: Çeşmelerde oturup su içilen ve dinlenilen bölümdür.
Lüle: Osmanlı döneminde kente verilen su birimini ölçmek için kullanılan ölçü birimidir. Lüle ayrıca çeşmelerin ayna taşına takılan suyun aktığı borudur.
Masura : Eskiden akarsu dağıtımında kullanılan bir ölçü birimidir ve lülenin 4/1 kadardır.
Çuvaldız: Su ölçme birimlerinden olan çuvaldız, bir masuranın dörtte biri ve lülenin on altıda biridir.
Çeşme Tipolojisi
Bulundukları Yerlere Göre Çeşmeler
Bağımsız Çeşmeler
Herhangi bir yapıya bağlı olmayan bağımsız çeşmeler; meydan, köşe, cephe, menzil çeşmeleri tipinde konumlandırılmışlardır.
Bir Yapı ile Birlikte Yapının Bir Duvarına İnşa Edilen Bağımlı Çeşmeler
Özellikle Anadolu Selçuklu Dönemi’nde inşa edilen çeşmelerin büyük bir bölümü bir yapının duvarıyla birlikte inşa edilmiştir. Bununla birlikte Osmanlı döneminde de herhangi bir yapının duvarıyla ayna zamanda inşa edilen çeşmeler bilinmektedir.
Herhangi Bir Yapının Duvarına Sonradan Eklenen Çeşmeler
Bu grupta yer alan çeşmeler önceden var olan bir yapının duvarına sonradan eklenmişlerdir.
Genel Kompozisyonuna Göre Çeşmeler
Dikdörtgen Prizmal Gövdeli Çeşmeler
Su Deposu Olan Çeşmeler
Baldaken Biçimli Çeşmeler
Köşk Minareli Çeşmeler
Cephe Kompozisyonuna Göre Çeşmeler
- Tek Kemerli Çeşmeler
- Sivri Kemerli Çeşmeler
- Yarım Daire Kemerli Çeşmeler
- İç İçe İki Kemerli Çeşmeler
- Yan Yana İki Kemerli ya da Daha Fazla Kemerli Çeşmeler
- İki Cepheli Çeşmeler
- Nişsiz Düz Cepheli Çeşmeler
Kaynakça
- Murat Karademir – Edirne Çeşmeleri
- Abd-Allah Al-Mohamad – Osmanlı Döneminde Yapılan Çeşmelerin Özellikleri ve Son Durumu İle İlgili Bir Değerlendirme
- Doğan Hasol – Mimarlık Sözlüğü
