Beylikler Dönemi Mimarisi Genel Özellikleri
Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla bağımsızlıklarını ilan eden beylikler, Anadolu’da yoğun bir imar faaliyetine girişerek mimari alanda yeni bir dönem başlatmışlardır. Selçuklu mimari mirasına hakim olan Beylikler, mevcut mimari birikimi yeni mimari ögelerle birleştirerek Osmanlı mimarisine de ilham kaynağı olmuştur.
Beylikler, XIV. yüzyılın sonuna kadar Anadolu Selçuklularının mimari üslubunun etkisinde kalmış olsa da bulundukları bölgenin yerel geleneklerine bağlı olarak birtakım denemeler, araştırmalar ve yenilikler ortaya çıkarmıştır. Özellikle Orta ve Kuzey Anadolu’da, yeniliklere rağmen genel çizgileriyle Selçuklu Dönemi’nde hakim olan üslubun izleri ağır basmaktadır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Suriye ve Mısır’daki Zengi, Eyyubi ve Memlûk İslam sanatı geleneği kendini hissettirmeye devam etmiştir. Ayrıca Batı Anadolu’da yenilikler ve üslup gelişmelerinde artış olmuştur. Özellikle Osmanlı Beyliği’nde yeni bir arayışın çeşitli ilginç denemeleri görülmüştür.
Beylikler Dönemi mimarisi, genellikle sadeliği ve simetrik düzeni ile dikkati çekmektedir. Süslemeler, özellikle cephede, son cemaatte, portalde; yan yüzeylerde ise, pencerelerde yoğunlaşır. Bu ilginç devrin eserlerinden, yer yer Selçuklu, Bizans, Zengi, Eyyübi, Memlük ve hatta deniz aşırı Akdeniz ülkelerinin kültür mirası ile yeni denemelere gidilmiştir. Bu yeniliklerin başında, mekan anlayışının gelişmesi, son cemaat yerinin doğması ve avlunun cami gövdesine katılması gelmektedir.
Beylikler Dönemi Camileri Genel Özellikleri
Mimaride yeni denemelerde bulunan Beylikler, dini mimarinin en önemli yapı tipi olan camilerde önemli gelişmelere imza atmıştır.
Merkezi Mekan Anlayışı
Beylikler Dönemi camileri temelde merkezi mekana ulaşmayı hedefleyen düzenlemelere sahiptir. Anadolu camilerinin en yaygın tipi, örtü sistemi çok sayıda sütun üzerine oturan, mekan bütünlüğünün sağlanamadığı yapılar veya bu tipin değişik yorumlara uğramış örnekleridir. Anadolu Selçuklu Dönemi camileri genel olarak taş ayaklı veya ahşap dikmeli, düz damlı veya mihrap önü kubbeli ulu cami tipindedir. Beylikler Dönemi’nde bu plan tipi yerine mihrabın önüne yerleştirilen kubbe genişletilerek merkezi geniş bir mekana ulaşılmaya çalışılmıştır.
Bu dönemde belirli bir kubbe açıklığı ile sınırlı olan kare mekan, yan hacimlerle genişletilmiştir. Örneğin Bilecik Orhan Cami’sinde (XIV.yy başı) merkezi kubbe birer kemerle dört yönde eyvan şeklinde genişletilmiştir. Mut Lal Ağa Cami’sinde (1356-1390) ise yarım tonozlarla yanlara doğru bir genişletme söz konusudur.
Bir diğer aşama ise kubbelerin art arda sıralanması şeklinde olmuştur. Bunun ilk uygulaması Bursa Orhan Bey Cami’de (1326) görülmektedir. Bu yapıda arka arkaya sıralanmış iki kubbe ile büyük bir mekan yaratılmak istenmiştir. Bunun dışında Selçuk İsa Bey Cami’sinde (1375) ise iki kubbenin örttüğü hacim, birbirine iyi bağlanamadığından istenilen mekan birliğine varılamamıştır.
Mekanın toplu olarak ele alındığı Manisa Ulu Cami (1366-1376) ile ilk defa çok ayaklı cami bünyesinde toplu ve geniş bir mekana doğru gidilmiştir. Yapı, düz çatı yerine 20 kubbeyle örtülmüştür. Caminin çok kubbeli olarak örtülmesi yeni bir deneme olarak ilk kez bu yapıda gerçekleştirilmiştir. Bununla birlikte çok kubbeli mekan Edirne Eski Cami’de (1403) bu kez 9 kubbeli bir mekan anlayışına yönelmiştir. İlk toplu mekan fikrinin başarıya ulaştığı yapı ise Edirne Üç Şerefeli Cami’dir. (1447)
Cephe Düzeni
Anadolu Selçuklu mimarisinde yapılar genellikle düz duvarla kaplıdır ve tezyinat sadece portallerde görülmektedir. Beylikler Dönemi camileri ise farklı olarak pencere uygulamasına yer vermiştir. Ancak yapı genel anlamda son derece sadedir. Pencere uygulaması cephe dışında kubbe kasnaklarında da görülmektedir. Bu yönüyle de Selçuklu camilerinden ayrılmaktadır. Yalnız tek cepheye önem verme özelliği, beylikler mimarisinde önemini yitirmiştir.
Avlu Uygulaması
Beylikler Dönemi’nde önem kazanan diğer bir nokta, revaklı avlunun gelişmesidir. Anadolu Selçuklu medreselerinde görülen revaklı avlu düzeni camilerde uygulanmamıştır. Beylikler Döneminde ise revaklı avluya sahip camiler inşa edilmiştir. Örneğin Manisa İshak Bey (1366) ve Selçuk İsa Bey Camileri üç yönden revakla çevrilidir. Son cemaat yerinin bulunacağı yerde ise bu revaklı kısım yer almamıştır. Bunun dışında minarelerin avlu gövdesine katılması da bir diğer yeniliktir.
Son Cemaat Yeri
Beylikler Dönemi’nde ortaya çıkan önemli bir yeni öge de son cemaat yeridir. XIV. yüzyılda fonksiyonel bir son cemaat yerinin ilk olarak hangi yapıda biçimlenmeye başladığını belirlemek güçtür. Karaman Beyliği Dönemi’nde, kare planlı ancak düz toprak damlı bazı mescitlerde, girişten sonra yazlık denilen ve hazırlık yeri niteliğinde olan hacimlerin yer aldığı bilinmektedir. Bu anlayışta inşa edilen Ermenek Ulu Cami (1302) son cemaat yeri bulunan ilk cami olarak kabul edilmektedir. Ancak bu yapıda son cemaat yeri güneybatı yönde yer almaktadır. Son cemaat yerinin, giriş tarafında yer aldığı, yani batı-kuzey kenarında bulunduğu ilk cami ise Birgi Ulu Cami’dir. Son cemaat yeri özellikle XIV. yüzyılın ikinci yarısından sonra yaygınlaşmıştır.
Taçkapı Anlayışı
Beylikler Dönemi’nin önemli bir yapı özelliği de portalin sadeleştirilmesidir. Anadolu Selçukluda portal, cami, türbe ve medreselerde en önemli unsurdur. Beylikler Dönemi’nde ise abidevi portaller tercih edilmemiştir. Bu anlamda Bursa Orhan Bey ile Selçuk İsa Bey camilerinin portallerinde sadeleşmeye gidildiğini söylemek mümkündür.
Beylikler Dönemi Cami Tipolojisi
Dini mimari alanında en yaygın ve dönemin karakterini en iyi şekilde yansıtan cami ve mescitler, tipolojik olarak altı ana grupta toplanmaktadır. Her grubun planda ve detayda farklılıklar gösteren çeşitlemeleri olduğu halde, esasta benzerlikler bulunmaktadır. vardır. Beylikler Dönemi cami ve mescitlerini şu şekilde gruplandırabiliriz:
Tek kubbeli, Küp Mekanlı Camiler
- Afyon Kubbeli Cami
- İznik Hacı Özbek Cami
- İznik Hacı Hamza Cami
- Bursa Alâeddin Cami
- İznik Yeşil Cami
- Bilecik Orhan Cami
- Gebze Orhan Cami
- Manisa İlyas Bey Mescidi
Kufe Tipli Camiler
- Adana Ulu Cami
- Tarsus Ulu Cami
- Ermenek Ulu Cami
- Niğde Şah Mescit
Eşdeğerde Çok Üniteli Camiler
- Yivli Minare Cami
- Ermenek Meydan Camii
- Bursa Ulu Cami
- Edirne Eski Cami
Bazilikal Tipte Camiler
- Kastamonu Candaroğlu Mahmut Bey Cami
- Niğde Sungur Bey Cami
- Birgi Ulu Cami
- Bergama Ulu Cami
- Milas Ulu Cami
Transept Tipli Camiler
- Selçuk İsa Bey Cami
- Manisa Ulu Cami
Zaviyeli Camiler
- Milas Firuz Bey Cami
- İznik Nilüfer Hatun İmareti
- Bursa Hüdavendigar Cami
Merkez Kubbeli Camiler
- Mut Lal Ağa Cami
- Edirne Üç Şerefeli Cami
Yararlanılan Kaynaklar
- Gönül Öney – Beylikler Devri Sanatı XIV-XV. Yüzyıl (1300-1453)
- Türkler Ansiklopedisi C.7
- Adnan Turani – Dünya Sanat Tarihi
