Burana Minaresi
Burana minaresi, 11. yüzyıla ait olup, Orta Asya’da inşa edilen en eski minarelerden biridir. Tokmak şehrinin 15 km güneyinde bulunan minare, yapılan araştırmalara göre, ilk inşa edildiğinde yüksekliği 45 metre olup, 15 yada 16. yüzyıllarda gerçekleşen bir deprem sonucu yıkıldığı düşünülmektedir. Burana’nın şimdiki yüksekliği, 24,6 metredir.
Sekizgen bir kaide üzerinde yükselen silindirik gövdeli minare, yukarı doğru gittikçe daralan bir forma sahiptir. Bu form Karahanlı ve Selçuklu döneminde gelişerek devam etmiştir.
Yapılan sondaj çalışmalarıyla, temelin 5 metre derinliğe sahip olduğu anlaşılmıştır. Temel, dörtgen formda olup, taşlar üst üste konularak örülmüştür.
Tuğla malzemeden inşa edilen kaidenin her yüzü, sivri kemerli ve derin olmayan nişlerle hareketlendirilmiştir. Nişlerinin gerek içleri, gerekse kenarları, tuğla örgüler yoluyla dekoratif bir görünüme kavuşturulmuştur.
Minarenin gövdesi, ince tuğlalarla örülmüştür. Gövdede yer alan 13 kuşağın her birinde, düz örgüden grift örgü sistemine varıncaya kadar çeşitli tipte örgülerle geometrik bir dizi süslemeler yapılmıştır. Süslemelerde, yine tuğla malzemeden yararlanılmıştır.
Minarede kullanılan tuğla örgü tekniği, Uzgend (Özkent) minaresine nazaran daha kaba bir görünüme sahiptir. Süslemede, tuğla örgü dışında alçı süslemeden de yararlanılmıştır. Ancak dayanıklı bir malzeme olmadığı için, günümüze kadar önemli bir kısmı dökülmüştür.
Burana minaresinin güney yönünde, yerden 5.3 metre (6,45) yükseklikte, bir giriş kapısı bulunmaktadır. Bu girişten, spiral merdivenlere ulaşılır. Merdivenlerin üzeri, tahta ile kaplanmıştır.
Uzgend(Özkent) Minaresi
Adını, inşa edildiği Özkent bölgesinden alan Uzgend (Özkent) minaresi, 11. yüzyılda inşa edilmiştir.
Dönem özelliğini yansıtan minare, sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır. Kasnak üzerinde yükselen silindirik gövde, on iki süsleme kuşağına ayrılmıştır ve her kuşak, farklı şekillerde bezenmiştir. Teknik ve tuğla işçiliğinin geliştiği minarede, gövde kuşakları birbirinden dikey tuğla örgü sırası ile ayrılmıştır. Geniş kuşaklar, daha zengin bir süsleme programına sahiptir.
Tuğla bir gövdeye sahip olan Uzgend minaresi, kuvvetli bir temel üzerine inşa edilmiştir. Toprak altında 2 metrelik bir derinliğe sahip olan temel üzerine inşa edilen kaide yüzeyleri, dikdörtgen sağır nişlerle hareketlendirilmiştir. Minare kapısının bulunduğu sekizinci kenar, süslemesizdir. Yukarı doğru daralan silindirik minare, şerefe ile birlikte 27.40 metre boyutundadır.
Minareye, spiral bir merdiven ile çıkılır. Merdiven basamakları, kesme taş ve tuğladan yapılmıştır. Minare merdiveninin aydınlatılması için, mazgal açıklığı şeklinde 2 pencere vardır.
Görünüş itibariyle sıkça Burana minaresiyle karşılaştırılan minare, süsleme ve işçilik açısından Burana minaresinden daha üstündür. Uzgend minaresinin genel görünüşü, onun, Burana minaresinden hemen sonra yapıldığını gösterir. Günümüzde yapılan onarımlar ve eklemelerle özgünlüğünü bir ölçüde yitirmiştir. Minareye, daha sonraki yıllarda sekiz kemerli bir şerefe eklenmiştir.
Kalan Minaresi
Buhara’nın en büyük külliyesinin bir parçası olan Kalan minaresi, gövdesinde yer alan çini kitabeye göre, 1127 yılında Karahanlılardan Arslan Han tarafından yaptırılmıştır.
Tuğla malzemeden inşa edilen minarenin yüksekliği, 45.60 metre (45.30 m., 46.50 m.) ölçüsündedir. Ongen bir kaide üzerinde oturan silindirik gövdeli minare, yukarı doğru daralır. Gövde sonunda, mukarnaslı konsol kısmı ve 16 adet sivri kemerli açıklık bulunan galeri bölümü yer almaktadır. Galeri üzerinde, mukarnas dolgulu bir şerit yer alır ve en üstte, sivri külahlı tepelik kısmıyla son bulur.
Gövde, 13 kuşak halinde geometrik kabartmalarla süslüdür. Her kuşak, farklı tipte sırlı ve sırsız tuğladan geometrik motiflerle bezenmiştir. Minarede, ikili tuğla gruplarının yatay olarak dama tahtası gibi örülmesi ve aralarının ufak yuvarlak, üçgen ve dikine tuğlalarla dolgulanması şeklinde elde edilmiş süslemeler, baklava, yuvarlak, zencirek, meander, haç, zigzag, fırıldak, sekiz köşeli yıldız, entrelacs gibi motifler yer almaktadır.
Orta kuşaklardan bir tanesinde, kare şeklinde terrakota levhaların yer aldığı bölümde, kitabede kûfî karakterde, Arslan Han ismi geçmektedir.
Mukarnas konsolun altındaki turkuvaz renginde sırlı tuğladan motiflerin olduğu kuşakta, yapının tarih kitabesi yer almaktadır. Bunlar, sırlı tuğlaların Orta Asya’daki ilk örnekleri arasındadır.
İçteki spiral merdivenlerde, aydınlık, silindirik gövdedeki mazgal açıklıklarından sağlanmaktadır.
Çar Kurgan Minaresi
Çar Kurgan minaresi, Özbekistan’da yer alan Tirmiz şehrinin 75 km kuzeyindeki Çar Kurgan köyünde yer almaktadır. Minare, kitabesine göre Ali bin Muhammed el Serahsî tarafından, 1108/1109 tarihinde yapılmıştır.
Sekizgen bir kaide üzerinde yükselen minare, yukarıya doğru daralan yivli gövdesiyle, dönemin önemli bir yapısını oluşturur.
Minare kapısının da yer aldığı kaidenin her yüzeyinde dar ve uzun nişler yer alır. Kapının etrafında, sekizgenlerin kesişmesiyle meydana gelen dörtlü düğüm motifleri kullanılmıştır. Kaide üzerinde, bir şerit halinde dikdörtgen panolarda kûfî karakterde yazılan kitabeler yer alır.
Silindirik gövdeli minarenin yüzeyi, on altı yuvarlak yivli dilime ayrılmıştır. Küçük kemerli nişlerle son bulan yivler üzerinde, kûfî karakterli bir kitabe kuşağı daha yer almaktadır. Yazı kuşağından sonra, yivlerin kısa bir bölüm halinde devam ettiği görülür.
Minare gövdesi, günümüze kadar yıkılmış ve 21.60 metrelik bir bölümü sağlam kalmıştır. Gövde, tuğlaların yatık ve dikey olarak zikzaklı dizilmesiyle hareketlendirilmiştir. İçinde spiral bir merdiven yer alan minarenin şerefe kısmı, günümüze ulaşamamıştır.
Vabkent Minaresi
Buhara’nın kuzeyindeki Vabkent şehrinde yer alan minare, kitabesine göre I. Burhaneddin Abdülaziz tarafından, 1197-98 de inşa edilmiştir.
Kaidesiyle birlikte 40.30 metre yüksekliğindeki minarenin temeli, toprak altında 2 metre derinliğindedir.
Onikigen bir kaide üzerinde yükselen silindirik gövdenin üst kısmında, mukarnaslı konsol bölümü yer alır. Konsol üzerine, on adet sivri kemerli açıklık bulunan galeri kısmı inşa edilmiştir. Galeri üzerinde, benzer mukarnaslı saçak kısmı yer alır ve minare, sivri külahlı bir tepelik ile son bulur.
Gövde, 18 süsleme kuşağına ayrılmıştır. Tezyinatta, tuğla ve terakota malzemeden yararlanılmıştır. Süsleme programında, ağırlıklı olarak geometrik ve bitkisel motifler tercih edilmiştir. Geniş kuşaklar, aralarında farklı tipte geometrik motifler olan ikili tuğla gruplarıyla örülmüştür. Kuşak süslemelerinde; fırıldak, meander, geçme, üçgen, yuvarlak, sekiz köşeli yıldız, baklava, sekizgen, zencirek gibi geometrik motifler yer almaktadır. Bunun yanında kûfî ve divani karakterde kitabe kuşakları da gövdeyi hareketlendirir.
En alttaki kitabe kuşağında, minarenin kim tarafından ve hangi tarihte yapıldığı belirtilmiştir. En üstte, turkuvaz sırlı stilize bitkisel motiflerle zenginleştirilmiş kitabe kuşağında ise, minarenin bitiş tarihi verilmektedir.
Minare, gövdesine açılan iki mazgal pencereyle aydınlatılmıştır. Gövdeye oyulan giriş kapısı, yüksekte olup, bir köprü ile yanında bulunan camiye bağlanmıştır. Benzer uygulamaları, o dönemde inşa edilmiş birçok minarede görmek mümkündür.
Yararlanılan Kaynaklar
- Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
- Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
- İbrahim Çeşmeli – Orta Asya Camilerinde Tipoloji
- blog.kavrakoglu.com
