Prometheus (Prometheus Desmotes)

Prometheus Kimdir?

Adı “önceden gören” anlamına gelen Prometheus, titanların soyundan gelmektedir. Hesiodos’a göre; Iapetos’la Klymene’nin, Aiskhylos’a göre ise Gaia’nın oğludur. İnsanların yaratıcısı ve onlara ateşi veren kişi olarak tanımlanan Prometheus’un; Atlas, Menoitios, Epimetheus adında üç kardeşi vardır.

Zeus’un Iapetosoğullarına Olan Öfkesi

Titan soyundan gelen Prometheus ve kardeşleri, akıl gücü bakımından diğer tanrılardan üstündür ve bu gücü Zeus’a karşı gelmek için kullanırlar. Fakat akıl gücü Zeus’un tekelindedir ve Zeus, dünya egemenliğini bu güçle ele geçirmiştir. Bu gücü başkasında görmek, Zeus’un içinde bitmek bilmez bir öfkeye neden olur. Prometheus da, bu öfkeyi körükler durur. Sivri aklını ve geleceği önceden görme gücünü, Zeus’u aldatmak ve küçük düşürmek için kullanır.

Aiskhylos’a göre Prometheus bir kahindir ve nasıl Gaia, Kronos’a devrileceğini haber verdiyse, Prometheus da, Zeus’un bir gün tahttan düşeceğini bilir. Bu bilgiden edindiği üstünlükle, Zeus’u sürekli bir kuşkunun baskısı altında tutar. Zamanla dört kardeş de, bu üstünlükleri yüzünden Zeus tarafından eşi görülmemiş cezalara çarptırılmıştır. Kardeşlerden Atlas ile Menoitios, tanrılarla titanlar arasındaki ünlü savaşa katıldığı için Zeus tarafından Atlas, gök kubbeyi omuzlarında taşımakla, Menoitos da yerin dibine kapatılmakla cezalandırılmıştır. Zeus, Prometheus’u karaciğerini kartallara yedirerek, Epimetheus’u da ilk kadın Pandora’yı kendisine eş etmekle cezalandıracaktır.

İnsanlığın Yaratılışı

İnsanın Prometheus tarafından maddeden yaratıldığı, daha doğru bir deyimle “yapıldığı” mitosu, geç bir dönemde İÖ. 4. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Prometheus, suya ya da gözyaşlarına kil karıştırarak, ölümlü ilk varlığın bedenine biçim verir. Sonra çamurdan yapılmış bu bedene yaşam soluğunu üfler.

Bir başka mitosa göre Prometheus, ilk insanın yalnızca yapıcısıdır, onu yalnızca biçimlendiren kişidir. İlk insana, hayatı ve ruhu, Athena vermiştir.

 Prometheus’un Zeus’u Kandırması

İlk kaynaklardan beri Prometheus, insanların dostu olarak anılmaktadır. Hesiodos şöyle bir olay anlatır:

Ölümsüz tanrılarla ölümlü insanların

Mekone’de çatıştığı zamanlardı o zamanlar,

O günlerden bir gün, Prometheus yaranmak için

Koca bir öküzü ikiye böldü getirdi sofraya:

Zeus’u aldatmak istiyordu aslında;

Öküzün yarısı yağlı etler ve barsaklardı

Karın derisi altında saklı,

Öbür yarısı yalın kemiklerdi sadece

Ak yağlar altında kurnazca saklanmış …

Bunun üzerine tanrıların ve insanların babası

Ey İapetosoğlu, soyluların soylusu, dedi ona,

Hiç de haklı bir paylaştırma değil bu dostum.

Böyle alaylı alaylı konuştu engin akıllı Zeus,

Sinsi düşünceli Prometheus hafifçe gülümseyip

Kurnazlığını saklamaya çalıştı ve dedi:

Ulular ulusu Zeus, ölmez tanrıların en şanslısı,

Göğsündeki yürek hangi payı istiyorsa onu al.

Zeus, “öküzün ak yağlarını” kaldırıp kemikleri görünce yüreğini bir öfke sarmıştır. Tanrılar tanrısı, aslında Prometheus’un kurnazlığını anlamış ama oldubittiyi önleyememiştir. “Bilmişlerin en bilmişi” dediği Iapetosoğlu’nun bu yaptığını cezasız bırakmaz. Ölümlülerin elinden ateşi alır. Ama Prometheus, tanrılar tanrısı Zeus’u bir kez daha aldatır. Olympos’a çıkar ve kıvılcımı, bir kamışın içinde saklayarak yeryüzüne getirir. Böylece insanlara ateşi geri vermiş olur.

Zeus, iyiden iyiye öfkelenmiştir. Hem Prometheus’u hem de insanları cezalandıracaktır. Aiskhylos, “ateşi çalmak” ile ilgili miti, yeniden kurgulayarak farklı bir boyut kazandırır ve ona simgesel bir anlam yükler. Prometheus, mitolojideki gibi yalnızca ateşi çalıp onu başkalarına ulaştıran bir hırsız değil aynı zamanda insanlığın eğiticisidir. O insanlara ateşi vermiş, böylece insanoğlu da bu dehayı kullanarak kendi büyüklüğünün ve gücünün sınırsızlığını kanıtlamıştır.

Prometheus’un Cezalandırılması

Prometheus, öteki kardeşleri gibi tanrıların düzenine karşı çıkmış, öteki kardeşlerinden farklı olarak sonunda insanları yaratmak ve onlara ateşi vermekle, bu düzeni değiştirmeyi başarmıştır. Bu yüzden Zeus, Demirci Tanrı Hephaistos’a, onu yer yüzünün diğer ucunda bulunan Kafkas Dağı’nda bir kayaya çırılçıplak bir şekilde zincirleme emri verir.

Ardından tanrılarca görevlendirilen bir kartal, Prometheus’un her gece yeniden oluşan karaciğerini kemirir. Bu olaylardan sonra “Prometheus Desmotes (Zincire Vurulmuş Prometheus)” adıyla anılmıştır.

Pandora’nın Yaratılışı

Prometheus’tan sonra Zeus, insanları da cezalandırmak için kadını yaratır ve tanrıça görünümlü o güzel bedeni, topraktan su ile yoğurmasını ve çekici kılmasını Hephaistos’a buyurur. Athena, bedeni uyumlu olarak süsler; Afrodit, yüzüne zarafet ve dayanılmaz arzu serper; ulak Hermes ise, ona şeytani bir zeka ve kandırma yetisi üfler.

Hermes, ona Pandora (bütün tanrılardan armağan) adını verir. Pandora’ya kapalı bir küp emanet ederek onu Epimetheus’a götürür. Kardeşi Prometheus, Zeus’tan hiçbir armağan almaması konusunda Epimetheus’u boşuna uyarmıştır. Epimetheus, Pandora’nın çekiciliğine karşı koyamaz ve Pandora’yı eş olarak kabul eder.

Bir süre sonra merakına yenilen Pandora, kendisine düğün hediyesi olarak verilen küpü açar ve içindeki tüm kötülükler dünyaya yayılmaya başlar. Ancak son anda küpü kapatır ve maalesef küpün içinde kalan tek şey, “umut”tur.

Prometheus’un Kurtuluşu

Promethues’un zincirlendiği kayadan kurtuluşu ise Zeus hakkında sadece onun bildiği bir kehanet sayesinde olur. Bu kehanete göre Zeus’un birlikte olacağı bir kadından doğacak çocuğu, onun krallığına son verecektir.  Bunun üzerine Zeus, bu kadının kim olduğunu öğrenip, onu bekleyen tehlikeyi savuşturmak için zincire vurulan Prometheus’u salıvermek zorunda kalır ve zincirlerini çözer. Prometheus’un karaciğerini kemiren kartalı öldürsün diye de Herakles’i yollar.

Promethes, onu Kafkas Dağı’nın tepesindeki bu tanrısal işkenceden kurtaran Herakles’e: “Zeus tahtından düşmedikçe benim işkencelerimin sonu yok” der. Böylelikle de insanlığa özgürlüğün yolunu göstermiş olur. Yeniden tanrılar katına kabul edilen Prometheus, Zeus’un kehanetini açıklar. Buna göre çok güzel bir tanrıça olan Thetis’e tanrılar tanrısı Zeus aşık olacak hatta onunla evlenmeyi bile düşünecektir. Ancak Zeus’un Thetis’ten doğacak çocuğu kendisinden bile güçlü olacaktır. Kendilerinden daha üstün bir gücün ortaya çıkışını engellemek isteyen tanrılar, dikkatle plan yaparak Thetis’in bir ölümlüyle evlenmesini sağlarlar. Bunun sonucunda, Thetis’in Akhilleus adında kahraman bir oğlu olur.

Yararlanılan Kaynaklar

• Mitoloji-Ntv Yayınları
• Robert Graves-Yunan Mitleri
• Azra Erhat-Mitoloji Sözlüğü
• Colette Estin-Yunan ve Roma Mitolojisi
• Tuna Sagkol- Aıskhylos’un “Zincire Vurulmuş Prometheus” Tragedyasında Başkaldırı Kavramı ve 18-20. Yüzyıl Batı Resim Sanatına Yansıması