İnşa Tarihi: Kümbet-i Surh, 1147 tarihinde inşa edilmiştir.
Konumu: Yapı Azerbaycan’ın Meraga şehrinde bulunmaktadır.
Mimari Tanım
Kümbet-i Surh
Büyük Selçuklu döneminin önemli şehirlerinden olan Azerbaycan’ın Meraga şehrinde pek çok mezar mimarisi örneğine rastlanılmaktadır. Meraga da bulunan kümbetlerin en erken örnekleri Büyük Selçuklu Devrine aittir. Meraga kümbetleri arasındaki en eski tarihli yapı 1147 yılındaki Kümbet-i Surh’tur. Kırmızı kümbet diye de anılan yapı ismini tuğlalarının kırmızı renginden dolayı Farsça’da kırmızı, kızıl anlamına gelen surh kelimesinden almaktadır.
Plan Özellikleri
Kümbet-i Surh kare planlı bir düzenlemeye sahiptir. Yapının dört köşesinde yuvarlatılmış destek payeleri bulunmaktadır. Bu yuvarlatılmış payeler Karagan ve Demavent Kümbetlerinde de tekrarlanmıştır.
Demavent Kümbeti
Yapıya giriş cephe ortasında yer alan portalden sağlanır. Sivri kemerli bir niş içerisine alınmış portal dikdörtgen bir forma sahiptir. Portal cephe düzenlemesi ve tezyinatıyla oldukça dikkat çekicidir. Merdivenli girişe sahip olan portalden mezar odasına ulaşılır.
Kümbet-i Surh’un üzeri içten kubbe dıştan piramidal çatı ile örtülüdür. Piramidal çatı günümüzde yıkılmış olup yalnızca kubbesi görülmektedir. Kubbe sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır. Sekizgen kasnağın yüzeyinde yer alan 4 adet pencere açıklığı yapıyı aydınlatır. Bu dört pencereden başka duvarlardaki kemer tepelerinin yukarılarında da dikine mazgal deliği şeklinde aydınlık açıklıkları yapılmıştır. Kümbet-i Surh ile birlikte mezar mimarisinde aydınlanma sorununun giderildiği görülmektedir.
Kümbetin cepheleri sivri kemerli ikişer kör niş içerisine alınmış olup, nişin içi tuğlanın farklı şekilde istiflenmesiyle oluşturulmuş geometrik motiflerle süslenmiştir.
Kümbetin mumyalık kısmı tonoz ile örtülüdür. Buranın tonozu, ortada bulunan kare paye ile duvarlar arasında iç içe karelerden bir yıldız şekli meydana getirir.
Kubbeye geçişte ise tromp kullanılmıştır. Tromp araları dikdörtgen açıklıklarla aydınlatılmıştır. Kubbenin ortasında ise bir aydınlık feneri bulunmaktadır. Yapı içerisinde yer alan duvar yüzeylerinde ise dış cephede olduğu gibi sivri kemerli kör nişler kullanılmıştır. Sivri kemerin ortasında ise dikdörtgen pencere açıklıkları tekrarlanmıştır.
Süsleme Özellikleri
Kümbet-i Surh mimari özelliklerinin yanında tezyinat programıyla da dikkat çekici bir yapıdır. İnşa edildiği Meraga şehri çiniciliğin gelişme gösterdiği bir bölge olması sebebiyle Kümbet-i Surh’da olduğu gibi bölgenin pek çok yapısında da çini süslemeye rastlanır. Yapıda süsleme malzemesi olarak tuğla ve çini malzemenin ağırlıklı olarak kullanıldığı görülür. Özellikle çini malzeme küçük parçalar halinde işlenmiş olup firuze rengindedir. Yapının arka ve yan cepheleri, sivri kemerli ikişer sathi nişle teşkilatlandırılmış, portal alınlığı ve köşe payeleri küçük kare çinilerle süslenmiştir. Mozaik tekniğininde kullanıldığı çini süslemeler giriş kapısı üzerinde uygulanmıştır. Çinili bölümün etrafı kufi bir yazı kuşağı ile çevrelenmiştir. Açık mavi renkteki mozaik çinilerle burada geometrik bir örgü motifi meydana getirilmiştir. Geometrik motifteki şeritlerin bir kısmı firuze çiniden bir kısmı da pişmiş topraktan yapılmıştır.
Cephenin köşelerinde yer alan yuvarlatılmış payeler de çıkıntılarında tuğla süslemeler arasında açık mavi renkte çiniler vardır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
- Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
