Karahanlı Sanatı

Orta Asya’da kurulan ilk Türk İslam devleti olan Karahanlılar, Maveraünnehir ve Doğu Türkistan bölgesinde, 842-1212 yılları arasında hüküm sürmüşlerdir. Orta Asya geleneklerine bağlı olarak kurulmuş olan Karahanlılar, Karluk Türkleri tarafından Çiğil ve Yağma Türkleri ile birleşerek kurulmuştur. Kendilerine merkez olarak Balasagun kentini seçen Karahanlılar, bu bölgede İslamiyet sonrası ilk Türk sanatını oluşturmuş ve sanat anlayışlarını, daha sonraki medeniyetlere miras bırakmışlardır. Böylece Türk sanatında, ilk kez cami, medrese, tekke, zaviye gibi yapılar inşa edilmiştir.

Mimari

Karahanlı mimarisinde, yaşanılan coğrafyanın etkisiyle, yapı malzemesi olarak kerpiç ve tuğla kullanılmıştır. Örneğin; camilerde, yapının bütününde kerpiç malzeme kullanılırken; minarelerde, tuğla malzeme kullanılmıştır. Kerpiç, dayanıksız bir malzeme olduğu için, yapılar genelde kalıcı olmamış ve günümüze yalnızca tuğladan inşa edilen minareler gelmiştir.

Zamanla yapı inşasında, tuğla malzeme kullanımı artmıştır. Bu geçiş, bir anda olmamış, Küçük Degaron Camii’nde olduğu gibi, her iki malzemenin birlikte kullanıldığı örnekler görülmüştür. 11. ve 12. yüzyıllarda, tuğla malzeme kullanımı artmış ve Talhatan Baba Camii’nde olduğu gibi tamamen tuğladan inşa edilmeye başlanmıştır.

Tuğla malzeme, yapı inşasında kullanıldığı gibi tezyinatta da tercih edilmiştir. Süslemede ayrıca stüko, alçı ve çini malzemede kullanılmıştır.

Camiler

Karahanlı mimarisinin en önemli özelliği, merkezi plan anlayışıdır. Merkezi plan anlayışının ilk uygulandığı mimari yap,ı Talhatan Baba Camii’dir. Bununla birlikte oluşturdukları hafif sivrileşen kubbe tasarımı, tipik Selçuklu kubbesini ortaya çıkarmış, zamanla Timurlu ve Hint-Türk mimarisinde olduğu gibi, bu kubbeler, yüksek bir kasnak ile daha da anıtsal hale getirilmiştir.

Ortada geniş, yanlarda daha dar üç kemerle dışarı açılan Talhatan Baba Cami planı, 16. yüzyılda Osmanlı devrinde, Mimar Sinan’ın, tek kubbeli camileri, aynı prensiple yanlara doğru genişletilerek mekan mimarisi araştırmalarına başlaması bakımından dikkate değerdir.

-Türbeler

Karahanlılar, İslam sonrası Türk sanatına türbe mimarisini getirmiş ve en önemli yapı grubunu oluşturmuşlardır. Kazakistan’ın Talas şehrinde, 12. yüzyılda inşa edilen Ayşe Bibi Türbesi ve Balaci Hatun Türbesi, Karahanlılarda türbe mimarisinin gelişimini yansıtır. Türbelerde, genel olarak kare ve sekizgen plan kuruluşu hakimdir. Tuğla ve kerpiç malzeme birlikte kullanılmıştır.

Karahanlı türbeleri, zengin süslemeleri ile de öne çıkmaktadır. Özkent, Ayşe Bibi ve İbrahim bin Hüseyin Türbeleri, dış süslemeleriyle; Şah Fazıl Türbesi ise, iç süslemeleriyle dikkat çeker.

Karahanlı mimarisinin dikkate değer bir diğer gelişimi de, kubbeye geçişte yonca biçimli trompun kullanılmasıdır. Bu uygulamanın en güzel örneğini, Tim’deki Arap Ata Türbesi’nde görmek mümkündür.

-Minareler

Karahanlı minareleri de oldukça önemlidir. Adeta bir kule görünümü veren minareler, yukarı doğru daralan, silindirik gövdeli yüksek yapılardır. Gövde, kaide üzerinde yükselir ve yüzeyinde mazgal pencereler yer alır. Gövde, şeritlere ayrılır ve her şeritte farklı bir tuğla dizimiyle oluşturulan süslemeye yer verilir. Külah kısmı bulunmayan minareler, daha çok kubbeyle son bulur.  Karahanlı döneminden kalan Özkent (Uzgend), Burana ve Kalan minareleri, bu türün önemli örnekleridir.

Karahanlılara ait Burana Kale diye de anılan Burana minaresi, en eski Türk minaresi olması yönünden önemlidir. Bir başka önemli minare de Özkent minaresidir. Özkent minaresi, süsleme ve işçilik bakımından Burana minaresine göre daha üstündür.

Türk mimarisindeki eyvanlı medreselerin ilk örneklerine, Karahanlılar’da rastlanılmaktadır. Tamgaç Buğra Han Medresesi, bu tipin önemli bir örneğidir.

-Kervansaraylar

Türk mimarisinde, en eski kervansaraylar, Karahanlılardan kalmış olup, bunlara ribat adı verilmiştir. Karahanlı kervansaraylarının mimarisi ve planları, daha sonra Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçuklularının yaptırdığı kervansaraylarda geliştirilmiştir. Ribat-ı Melik kervansarayı, Karahanlı döneminin en önemli eserlerinden biridir. Cephe ortasında yükselen, sivri kemerli portal kompozisyonu, Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları, Osmanlı ve Timur devri mimarisinde esas olmuştur.

İki avlulu kervansaraylara örnek olan Akçakale Kervansarayı, kerpiç ve tuğla malzeme ile inşa edilmiş olup, dört eyvanlı plan tipine uygun yapılmıştır. Kervansaray, dış görünüşü ve planı yönünden Büyük Selçuklu eseri Ribat-ı Şerif’in öncüsü sayılmaktadır.

Kurtlu Tepe şehir (Başane) harabelerinde bulunan kervansaray ise, diğerlerinden farklı bir planla ve Analdolu’da Selçuklu kervansaraylarının küçük bir benzeri olarak karşımıza çıkar.

Karahanlı mimarisinde saraylar, merkezde avlu ve avlunun simetri eksenleri üzerinde eyvanlar,  köşelerde ise odalarla oluşturulmuş bir mimari plana sahiptir. Tirmiz Sarayı, dönemin önemli bir eseridir.

 Edebiyat

Uygur hanlığının varisi sayılan Karahanlı devletinde edebiyat dili, Uygur-Karluk ve Oğuz-Kıpçak dillerine dayanıyordu. Edebiyatın biçim, tür ve nitelikleri ise, büyük ölçüde Arap ve İran edebiyatlarından etkilenirdi. Bozkır kültüründen geçiş aşaması olan bu dönemin en önemli eserleri, Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügat’it Türk” adlı eseri ile Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig” adlı eseridir.

Ahmet Yesevî’nin tasavvuf düşüncesiyle temellenen “Divan-ı Hikmet” adlı eseri, bazıları aruz, bazıları da hece vezninde söylenmiş şiirlerden oluşur.

Karahanlı Dönemi edebiyatından günümüze kadar kalan metinler, sözlü halk edebiyatından, İslâm dininin benimsenmesinden sonraki edebiyata geçiş döneminin ürünleridir. Bu eserler, din dışı konuları henüz işlemeye başlamamıştır. Bunlar, genel nitelikleriyle didaktik, dini ve tasavvufî ürünlerdir.

     Yararlanılan Kaynaklar

• Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
• Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
• MEB – Sanat Tarihi 2