Türk Hamamı Mimari Tipolojisi

Temizlik, insanlık tarihi boyunca her daim önemli olmuştur. Temizliğin bu denli önemli olmasının sebebi her dinin emrettiği bir şart olmasından ileri gelir. Temizlenme ihtiyacından doğan hamam mimarisi ise bir çok medeniyet tarafından inşa edilmiştir. Kelime anlamı olarak hamam, suyun ısıtılmasıyla insanların yıkanması için yapılmış yerlerin genel adıdır. Dilimize Arapçadan gelmiş olan hamam kelimesinin kökeni “ısıt- mak, sıcak olmak” anlamındaki hamm (hamam)’dır. Hamam kelimesinin sözlük anlamı “ısıtan yer” demek olup, yıkanma yeri manasında kullanılır. Farsça karşılığı ise germâbedir.

Semavi Eyice, hamamları aşağıdaki gibi sınıflandırmıştır;

Haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli tip
Yıldızvari sıcaklık tip
Kare bir sıcaklık etrafında sıralanan halvet hücreli tip
Çok kubbeli sıcaklıklı tip
Orta kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip
Soğukluk, sıcaklık, halvet eş odalar halinde olan tip

1.Haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli tip

Haçvari dört eyvanlı ve köşe hücreli hamam şeması, kubbeli bir orta mekanın birbirine dik istikamette, eksenlerine göre simetrik şekillerle yerleştirilmiş̧ dört eyvan ile bunların köşelerinde yer alan dört halvetten oluşan sıcaklık şeklindedir. Plan Türk mimarisinde başta medreseler olmak üzere cami, tekke ve ev mimarisinde de kullanılan klasik dört eyvanlı planlama şeklidir. Bu hamam tipinde hamamın ölçülerine veya yerine bağlı olarak üç veya iki halvet hücreli ve bir, iki veya üç eyvanlı çeşitleri de vardır. Az olmakla birlikte tek halvet hücreli olanları da vardır. Plan olarak haç şekline benzediği için haçvari plan olarak da bilinir. Bu plan tipi Topkapı Sarayı Harem dairesinde yer alan Hünkar ve Valide hamamlarında uygulanmıştır. Mimar Sinan’ın 1557’de yaptığı Süleymaniye Külliyesi hamamı ve Azapkapı Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Hamamı ve Edirnekapı Hamamı diğer örneklerdendir.

2.Yıldızvari sıcaklık tipte

Anadolu’daki antik devir kaplıca ve hamamlarından etkilenerek meydana getirildiği düşünülen yıldızvari sıcaklıklı tipte, genel yıkanma yerleri olan tonozlu nişler altılı, yedili veya sekizli çokgen şeklindeki göbektaşı etrafında sıralanmışlardır. Bu özellikleri taşıyan hamam tipi de yine Mimar Sinan’ın 1584’de yaptığı Çemberlitaş’daki Nurbanu Valide Sultan Hamamı ve Ayasofya Haseki Hamamıdır.

3.Kare bir sıcaklık etrafında sıralanan halvet hücreli tip

Bu plan tipi, kare planlı orta mekanın uç kenarlarında genişliğince büyük bir eyvanla derinleştirilmiş halvetsiz bir sıcaklık bölümünden oluşur. Bu plana örnek olarak da 1561 tarihli Fındıklı Molla Çelebi Hamamı ve Tahtakale Hamamının kadınlar kısmı gösterilmektedir.

4.Çok kubbeli sıcaklıklı tip

Bu tipteki planlamada kemerler yardımıyla sıcaklık eş bölümlere ayrılmış ve bu bölümlerin her birinin üzeri eş kubbe ile örtülmüştür. Orta kısımdaki kemerleri iki sütun taşımaktadır. Bu planlamada büyük kubbe altında göbek taşı bulunmaz. Örnek olarak Yeni Camii yanındaki Haseki Hamamı gösterilmektedir.

5.Orta kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli tip

Orta kubbeli, enine sıcaklıklı ve çifte halvetli plan tipi küçük kubbeli sıcaklığa açılan yan yana iki halvet şeklindedir. Bu plan tipine örnek olarak, Balat ve İbrahim Paşa Hamamı gösterilebilir.

6.Soğukluk, sıcaklık, halvet eş odalar halinde olan tip

Bu plan tipi, enine uzanan, ortası kubbeli ve iki kemerle ayrılan, yan bölümleri düz tonozla örtülü sıcaklık kısmı ile bu kısma birer kapı ile açılan bir çift halvet hücresinden oluşur. Örnek olarak Ankara Karacabey Hamamı, Yenişehir Çifte Hamamı kadınlar kısmı, Niğde’de Çavuş Hamamı, İstanbul Tahtakale Hamamı kadınlar kısmı gösterilebilir.