Taçkapı Nedir?

Kapı, etrafı kapalı bir mekan veya alana geçişi sağlayan açıklıklara verilen isimdir. Bu kelimenin Arapça’sı Bab’dır. Mimari yapıların giriş bölümlerini oluşturan kapılar özellikle vurgulanan bir mimari öğedir. Giriş cephelerinin özellikle vurgulanışı zamanla taçkapı şeklini meydana getirmiştir.

Taçkapı, kelime anlamı itibariyle genellikle cami, kilise, medrese, han, hamam vb. kamusal yapıların cephesini süsleyen anıtsal kapılardır. Taçkapılar, mimarlık tarihinin çeşitli dönemlerinde dış cephenin en dikkat çekici ve en belirgin mimari elamanı olarak önem kazanmıştır.

Taçkapılar farklı form ve düzenlemeye sahip olabilirler burada mimar ve bani faktörü önemlidir. Bunun dışında farklı dönemlerde biçim olarak değişim gösteren taçkapıların Selçuklu döneminde daha abidevi ve tezyinatlı iken Osmanlı Döneminde daha sade örneklerini görürüz.

Günümüzde taçkapı olarak adlandırılan bu anıtsal girişler bulundukları coğrafi bölgeye göre farklı isimler almaktadırlar.  Örneğin antik mimaride kolonad girişler portik olarak isimlendirilmiştir. Bu kelime Portal kelimesinin de kökenini oluşturmaktadır. Taçkapı ile ilgili bir diğer terim ise dervaze’dir. Dervaze Farsça büyük kapı veya kale kapısı anlamına gelmektedir. İslam mimarisinde Osmanlı dönemine gelindiğinde ise anıtsal girişlere taçkapı denildiği gibi Cümle Kapısı’da denilmiştir.

Taçkapının Bölümleri

Tepelik: Taçkapılarda çerçeve üzerinde yer alan özel olarak biçimlendirilmiş bölümler veya iki ucu ve ortası kalkık daha çok oymalı olarak tasarlanmış mermer parçalara verilen isimdir.

Saçak: Taçkapılarda çerçevenin üst kesimini ve kapı yan kanatlarının yan cephelerini kuşatan sundurma biçimindeki çatıdır. Saçaklar daha çok oluk, kaval ve pahlı silmelerle oluşturulur.

Çerçeve: Silme kuşaklarıyla düzenlenen ve içerisinde kavsara, kavsara köşeliği, kavsara kuşatma kemeri, yan niş, köşe sütunceleri ve giriş açıklığını tümüyle kapsayan bölümdür. Mimar Sinan dönemi taçkapılarında çerçevelerin sınırlarını belirleyen silmeler yüzeyden çıkıntı yaparak düz, oluk ve kaval formlarda profil kazanarak yapı estetiğine katkıda bulunmaktadır.

Kavsara: Taçkapı nişinin üzerini örten elemana denilmektedir. Mimar Sinan dönemi yapılarında özellikle camilerde ağırlıklı olarak mukarnas kavsaralar kullanılmıştır. Anadolu Türk Mimarisinde mukarnas geniş bir kullanım alanı bulmuşsa da mukarnasın üzerinde yer aldığı unsurla en iyi şekilde uyum sağladığı yerlerin başında taçkapı kavsaraları gelmektedir.

Kavsara Kuşatma Kemeri: Köşe sutuncuk başlıkları hizasından hareket edip, taçkapı çerçeve şeritleri içinde kalmak koşuluyla kavsarayı dıştan kuşatan kemere kavsara kuşatma kemeri denilmektedir. Kavsara kuşatma kemerleri tamamen 17 dekoratif amaçlı unsurlardır. Herhangi bir taşıyıcı işlevleri bulunmamaktadır. Klasik dönemde çok geniş bir kullanım alanı bulamamıştır.

Kavsara Köşeliği: Kavsaralar ile silmeler arasında düz üçgen yüzeylerden meydana gelen bölümlere denilmektedir. Bu dönem taçkapılarında kavsara köşelikleri ağırlıklı olarak boş bırakılmışsa da bazı örneklerde kabaralara yer verilmiştir.

Köşe Sütunceleri: Taçkapılarda ana niş yan kanatlarının iç köşelerine yerleştirilmiş, taşıyıcı işlevi olmayan, gövdeleri ve süslemeleriyle taçkapının dekoratif görünümüne katkıda bulunan unsurlardır. Köşe sütunceleri ağırlıklı olarak sağda ve solda birer adettir. Bazı örneklerde bu sayının ikiye çıktığı görülür.

Yan nişler: Taçkapı ana nişine derinlik kazandırmak ve ana niş yüzlerine hareketlilik sağlamak amacıyla inşa edilmiş unsurlardır. Sinan dönemi taçkapılarındaki yan nişler çoğunlukla mukarnas kavsaralı beş, altı ve yedi sıralı olarak biçimlendirilmiştir.

Giriş açıklığı: Taçkapılarda ana niş dip duvarı üzerinde yer alan ve yapıya girişi sağlayan açıklığa denilmektedir. Giriş açıklıkları iki yanda sövelerle ve üstte bir örtüyle sınırlandırılmıştır. Söveler, giriş açıklıklarının iki yanındaki dikmelerden her birine verilen isimdir. Örtü ise, taçkapılarda yapıya girişi sağlayan, giriş açıklığı kemerinin çeşitli geçmelerle örülerek daha dekoratif bir görünüm kazandırılmasıdır. Sinan Dönemi taçkapılarında hâkim kemer biçimi basık kemerdir. Geçme türlerinde ise ağırlıklı olarak basit zıvanalı geçme ve içbükey ve dışbükey zıvanalı geçme tercih edilmiştir.

Söve: Pencere ve kapı açıtlarının iki yanına yerleştirilen taş ya da ağaç dikmelere verilen isimdir.

Taçkapı Tezyinatında Kullanılan Öğeler

Gülbezek: Gülbezek, gül şeklinde yuvarlak tezyini motiflere denir. Bunlar bir daire içine resmedilmiş yapraklardan ibaret olup taçkapıların tezyinatında sıkça kullanılır.

Kabara: Bir küre veya koninin dışbükey görünümlü kesitleri mimari bezemede kabara olarak adlandırılmıştır.

Rozet: Geleneksel bitki motifleriyle oyulmuş ya da boyanmış daire biçimli bir motif; bir gül şeklindedir.

Bordür: Taçkapı gövdesini kısmen ya da tamamen kuşatan ince süslü çerçeveye verilen isimdir.

Silme: Duvar, tavan, kapı, pencere, yazıtlık gibi öğeleri çevrelemek için düz ya da eğri profilde kabartmalı olarak yapılan çubuk biçiminde sürekli bezeme öğesidir.

Yararlanılan Kaynaklar

• Doğan Hasol – Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü
• Nermin Şaman Doğan & Turgay Yazar – Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mimari Süslemede Küre, Küre ve Koni Kesiti/Kabara, Rozet
• Murat Karademir – Mimar Sinan Dönemi Yapılarında Taçkapılar