Tarihi çağlardan günümüze kadar temizlenme amacıyla inşa edilen hamam mimarisi her medeniyet için önem arz etmiştir. Hamam yapılarının mimari gelişimi ve işleyişi incelendiğinde farklılıklar görülebilmektedir. Ancak temelde hamam mekanları benzer özellikler taşır. Örneğin Roma hamamlarında Apoditerium (soyunma mekanı) Türk hamamlarındaki soyunmalık bölümünün işlev olarak aynısıdır. Türk hamamları; Soyunmalık (Camekân), Ilıklık, Sıcaklık ve Külhan gibi bölümlerden oluşmaktadır.
Soyunmalık (Camekân)
Soyunmalık bölümü hamamın girişinde yer alan yıkanma bölümüne geçilmeden önce hazırlanılan yerdir. Soyunmalık bölümünde elbiseler çıkarılır, yıkanılır aynı zamanda hamam sonrasında dinlenmek amacıyla da kullanılır. Roma hamamında soyunmalık kısmı Apoditerium olarak anılır. Farsça elbise soyunulan yer demek olan Camekân tabiri de soyunmalık mekânını belirtmek için kullanılmaktadır. Türk hamamlarında en büyük hacmi olan bölüm soyunmalıktır. Soyunmalık mekanlarının genellikle ortasında bir havuz bulunur. Havuz aynı zamanda mekana serinlikte vermektedir. Soyunmalık mekanına girilince gelenlerin oturmaları için bir yer bulunur. Bu kısmın yanında ise emanetlerin saklandığı dolaplar yer alır. Duvar boyunca sekiler yer alır genellikle sekilerin altında ayakkabı koymak amacıyla yapılmış niş açıklıkları vardır. Bazı hamamlarda ise giriş holünün uygun bir kısmına mekanı ısıtmak ve ıslak havluları kurutmak için kemerli bir hücre içine gömülü ocaklar konulmuştur.
Ilıklık (Soğukluk)
Hamamlarda bir geçiş mekanı olan ılıklık, sıcaklık ve soyunmalık arasında yer alır. Soğukluk diye de anılan bu mekan Roma hamamlarında Tepidarium olarak bilinir. Ilıklık genellikle enine uzanan dikdörtgen biçiminde bir mekândır. Bu kısımda dinlenmek için mermer setler, traşlık (usturalık) adı verilen temizlik hücreleri ile bir kenarda bazen dehliz gibi geçişi olan tuvaletler bulunmaktadır.
Sıcaklık
Hamamda yıkanma işleminin gerçekleştiği mekana sıcaklık denilmektedir. Sıcaklığa ılıklık mekanından geçiş sağlanır. Sıcaklık mekanına Roma hamamlarında Caldarium adı verilir. Genelde bir merkezi kubbe ve etrafında simetrik olarak düzenlenmiş, halvet veya eyvanlardan oluşan küçük yıkanma mekanları bulunur. Halvet sıcaklık mekanın köşelerinde ayrı ayrı küçük yıkanma hücreleri verilen isimdir. Halvet hücreleri genellikle kare, dikdörtgen veya çokgen planlı olup üst örtü olarak kubbe veya tonoz ile örtülür.
Halvetlerde eyvanlarda da olduğu gibi seki ve kurnalar yer alır. Eyvan ise halvet hücrelerinin arasında kalan genel yıkanma nişlerine verilen isimdir. Eyvanlar üç yönü kapalı bir yönü merkezi mekana bir kemerle açılan kare veya kareye yakın dikdörtgen plana sahiptir. Sıcaklık mekanının zemininden yüksekte tutulan eyvan duvarları boyunca sekiler bulunur ve sekilerin arasında veya üzerinde kurnalar yer alır.
Külhan
Külhan, Türk hamamlarında sıcaklığı sağlayan ateşin yakıldığı aynı zamanda yakıtın depolandığı bölümdür. Türk hamamlarında külhan genellikle sıcaklık mekanının bitişiğinde yer alan sıcak su deposunun gerisinde inşa edilmiştir. Külhanın hacmi hamamın büyüklüğüne göre değişir. Külhanın üzeri genellikle tonoz örtülüdür. Zemin kotu ise genellikle su deposunun hizasında olup, cehennemlik seviyesindeki ocak ağzının açıldığı kısım, basamaklarla inilen daha alçak kotta bulunmaktadır. Külhana giriş hamamların arka tarafında yer alır. Külhanlarda yakıt olarak odun kullanılmaktadır. Ancak son zamanlarda mazot ve kömür kullanımı da tercih edilmiştir. Genel hamamlarda, külhana açılan ağzı su deposunun duvarında kemerli bir yaşmağı bulunan bir baca içermektedir. Ocak kapağı açıldığında geri tepen alevin külhancıyı yakmaması için düşünülmüş olan bu baca, iyi çekmesi için sıcaklık kubbelerinin üst seviyesine kadar yükseltilmiştir. Hamamların ısınması sıcaklık, halvet ve ılıklık hacimlerinin altına yapılmış olan yükseltilmiş döşemenin aralarından sıcak dumanın dolaşmasıyla gerçekleşmektedir. Dumanın dolaştığı bu kanallara cehennemlik denilir. Cehennemliklerde dolaşan havanın dışarı atılması için duvarlara düşeyde sıva altına yerleştirilmiş olan künklere tüteklik adı verilir. Tüteklikler aynı zamanda hamamın iç hacimlerinin ısınmasına da yardımcı olur. Isıtma sistemine ilişkin yükseltilmiş döşeme sistemi soyunmalık kısmı haricinde hamamların alt kısmını dolaşmaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Alidost ERTUĞRUL – Hamam Yapıları ve Literatürü
- Tevfik Cem YAMAN – Türk Hamamının Mekansal Kurgusu “İstanbul Hamamları”
