Mescid-i Aksa

İnşa Tarihi: 709 – 715
Yapım Yeri: Kudüs
Bani : Halife Abdulmelik ve Halife Velid

Mimari Tanım

Müslümanların ilk kıblesi olan, aynı zamanda kutsalları kabul edilen Mescid-i Aksa, “Mukaddes Ev” olarak anılmaktadır. Kudüs’te bulunan bu kutsal mekân, Müslümanlar ve Yahudiler için büyük bir önem arz eder.

Kudüs, çok uzun yıllar toplumların bir arada barış içerisinde yaşadığı bir şehir olmuştur. Hz. Ömer döneminde başlayıp, 1300 yıl boyunca devam eden İslam idaresi şehrin bu şekilde anılmasında etkendir.

Mescid-i Aksa; yeryüzünün ikinci mabedi, Müslümanların ilk kıblesi ve son peygamberin miraç durağı olan kutsal bir mekândır.

Yahudiler için ise; Hz. Süleyman tarafından yaptırılan kutsal tapınağın (Süleyman Mabedi) yeri olması ve Yahudilik inancındaki bazı dini ritüellerin bu mekânda yapılmasının zorunlu olması nedeniyle kutsallaştırılmıştır.

Süleyman Mabedi’nin yeri konusunda, araştırmacılar tarafından farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bazılarına göre; Mabed için seçilen yerin, günümüzde Kubbet-üs Sahra ve Mescid-i Aksa olarak bilinen ve Harem-i Şerif olarak nitelendirilen yere rastladığı sanılmaktadır.

Yapı, Halife Abdulmelik ve Halife Velid döneminde,  Meryem bazilikasının temelleri üzerine inşa edilmiştir. Velid’in yaptırdığı yapı, depremde büyük zarar görmüştür. 757 yılında, Abbasi halifesi Mansur tarafından yeniden inşa edilen Mescid-i Aksa, son şeklini Halife el-Mehdi zamanında almıştır.

Plan Özellikleri

Mescid-i Aksa, yapımına başlanıldığı dönemden itibaren birçok değişiklik geçirmiştir. Yapının ilk hali dikdörtgen formda, mihraba dik 15 sahın ile mihrap duvarına paralel bir yatay sahının kesişmesiyle bazilikal plan oluşmuştur. Yapının son hali dikdörtgen planlı olup, içten bazilikal formdadır.

Yapı, bazilikal formlu mimari tarzıyla Medine geleneğinden ayrılır. Selahattin Eyyubi döneminde, bazilikal formlu yapıya eklenen kıble istikametine 9 sahınla birlilkte kıble cephesi uzamış ve bol sütunlu arap cami tipine uyarlanmıştır.

Mihraba dik 7 sahından oluşur, orta sahın daha büyük ve geniş tutulmuştur.

Kıble duvarına paralel sahın ile ortadaki geniş ve dikey sahının kesiştiği yerde, mihrap önü kubbesi yer almaktadır. Mihrap önü kubbesini, dört ayak ve kemer bağlantısı taşımaktadır.

Mihrap önü sahını, harimi T biçiminde keser ve yan sahınlardan daha geniş tutulmuştur. Yan sahınlar, çapraz tonozlarla örtülürken; orta sahın, düz dam ile örtülmüştür.

Minber, Nureddin Mahmud Zengi tarafından 1168-1169 yıllarında, Mescid-i Aksa için hazırlanmış ancak Nusreddin Mahmud Zengi’nin vefatından sonra tamamlanabilmiştir. 1187 yılında ise yapıya eklenmiştir. Mihrap duvarı, tezyinat açısından yapıda en dikkat çeken ögedir. Duvar, baştan ayağa kalemişi, yaldız ve çinilerle bezenmiştir. Bitkisel ve geometrik motifler kullanılarak hareketlendirilen duvarın ortasında, dışarı taşkın mihrap yer alır. Mihrap nişi, renkli taş kullanarak süslenmiştir. Çifte sivri kemer, iki yanda bulunan sütunçelerin üzerine oturmuştur.

Son cemaat mahali, 7 bölüme ayrılmıştır. Orta açıklık, kubbeyle örtülürken; iki yanda üçer açıklık ise, tonozlarla örtülmüştür. Üst örtüyü taşıyan açıklıklar, 8 ayak ve kemerlerle oluşturulmuştur.

Mescid-i Aksa Camii’nin avlusunda, abdest için yapılmış inşa edilmiş bir şadırvan bulunmaktadır. Yuvarlak planlı çeşme, mermer malzemeden inşa edilmiş olup, sade bir görünüme sahiptir.

Süsleme Özellikleri

Mescid-i Aksa, Kubbet-üs Sahra’ya nazaran tezyinat açısından daha sade bir görünüme sahiptir. Harimde, sahınları ayıran sivri kemerler, akantus yapraklı başlıklara sahip sütunlara oturur. Kuzeye açılan sivri kemerlerde, Haçlı seferleri sırasında bölgeye gelen gotik etkiler görülür. Mescid-i Aksa’nın mükemmel bir ahşap işleme ve geçme tekniğiyle hazırlanmış, ceviz ağacından, sedef kakmalı bir minberi bulunmaktadır. ince bir işçilik gösteren minberin tüm yüzeyi bitkisel ve geometrik bezeme ile kaplanmıştır.

Mescidin bütün kemerleri, çift kirişlerle birbirine bağlanmış ve bu kirişler alttan kalemişi süslemeli tahta levhalarla kapatılarak gizlenmiştir. Kuzeye açılan sivri kemerlerde, gotik etkiler görülür. Orta nefin tavanı, XX. yüzyıla kadar oyma tezyinatlı levhalarla süslenmiştir.

Mescid-i Aksa’nın avlusunda yer alan şadırvan, XIX. yüzyıla aittir. Mermer şadırvan, 10 m çapında daire planlı olup, zemini dört basamak aşağıdadır. Altta ve üstte kaval silmelerle sınırlanan haznenin üzerindeki çeşme aynaları, bezernesiz rozet şeklindedir. İçte yer alan küre biçimli fıskiye çanağı, kırmızı renkli bir taş kaideye oturur. Üstü yakın zamanda demir parmaklıklarla donatılan şadırvanın yenilenmiş olan oturma yerleri arkalıklıdır.

Minare, kulevari bir görünüme sahiptir. Dikdörtgen bir plana sahip mihrap, ince bir şerit ile dört bölüme ayrılmıştır. İlk iki kat, dikdörtgen bir çerçeve içerisine alınmış, pencere açıklığıyla hareketlendirilmiştir.

Bir diğer bölüm, yuvarlak kemer ile sınırlandırılmıştır.  Minare tepeliği, yuvarlatılmış ve yüzeyi yuvarlak kemerli nişlerle sonlandırılmıştır.

Cephe, üstte üç bölümlü pencere düzeneğiyle hareketlendirilmiştir. Üstte, bir sıra pencere açıklığı; altta ise, geniş sivri kemerli silmeler içerisine ikişer dikdörtgen, birer sivri kemerli pencere yerleştirilmiştir. Ortasında, harime girişi sağlayan kapı yer almaktadır.

Taç kapı, oldukça abidevidir. Dışa taşkın ve geniş tutularak vurgulanmıştır. İki geniş ayak üzerine oturan sivri kemeri, bir dizi kaval silme ve dıştan zikzaklı ince bir silme çevrelemektedir. Kemerin üzerinde, iki yanda ve ortada olmak üzere ikişer sivri kemerli niş vardır ve bunlar ,taç kapıyı hareketlendirmiştir.