İnşa tarihi: Muhammed İbn Zeyd Türbesi, 1112-1113 tarihinde inşa edilmiştir.
Konumu: Yapı, güney Türkmenistan’da Mari Şehri’nin yaklaşık 30 km doğusunda yer alan Sultan Kale (eski Merv) olarak bilinen şehir harabesinin 3 km kadar batısında yer almaktadır.
Mimar ve Banisi: Yapının banisi Emir Serafeddin Ebu Tahir Sa’d’tır.
Mimari Tanım
Muhammed İbn Zeyd Türbesi ilk olarak 1890 yılında V. A. Jukovskiy tarafından incelenmiştir. Bir külliyenin parçası olan yapı daha sonraki yıllarda B. N. Zasıpkin, N. İ. Baçinskiy ve V. İ. Pilyavskiy tarafından incelenmiş ve onarımı yapılmıştır. Yapının tahmini restitüsyon planını S. Hmelnitskiy tarafından çıkarılmıştır.
Muhammed İbn Zeyd Türbesi’de yapılan incelemeler sonucu mihrap ve sandukanın daha sonra yapıya eklendiği anlaşılmıştır. Bu sebeple yapının cami olarak inşa edildiği sonradan türbeye dönüştürüldüğü tahmin edilmektedir. Yapı bir külliye içinde yer almaktadır. Yapının kuzeydoğusuna tek kubbeli bir türbe, kuzeybatısına iki kubbeli bir cami sonradan ilave edilmiştir.
Plan Özellikleri
Tamamıyla tuğladan inşa edilen Muhammed İbn Zeyd Türbesi, kare planlı ve tek kubbelidir. Dıştan 8.50×8.50 m, içten 5.70×5.70 m ölçülerinde olan yapının kubbesi 20. yüzyıl başlarında yıkılmış olup 1937 yılında onarılmıştır. Kubbe yüksek bir kasnak üzerine oturur ve kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır.
Yapının duvarları kerpiçlerle örülmüş ve dıştan tuğlalarla kaplanmış olup harç olarak kil tercih edilmiştir. Yapının kuzeybatı cephe duvarı, tuğlaların farklı şekilde istiflenmesiyle düzenlenmiştir. Bu cephe üç adet geniş sivri kemerli nişle bölünmüştür. Bu nişlerin arasında birer adet sivri kemerli dar ve uzun niş bulunmaktadır. Geniş nişlerden ortada olanına sivri kemerli kapı açılmıştır. Bu kapı günümüzde tuğla ile örülmüştür. Cephe caminin inşası sebebiyle kapatılmıştır.
Günümüzde yapıya giriş kuzeydoğu yönünde yer alan açıklıktan sağlanır. Bu cephe de kuzeybatı cephesiyle aynı mimari özelliklere sahiptir. Yapının dikdörtgen planlı sivri kemerli mihrabı güneybatı cephenin ortasında yer alır. Mihrap nişinin üzerinde tahrip olmuş bir kufi kitabe bulunmaktadır. Bir diğer kitabe kuşağı duvarın üzerinde olup yapıyı çepeçevre dolanır. Terrakotta ve oymalı alabastrdan yapılmış kufi Arapça kitabeye göre yapı, Emir Serafeddin Ebu Tahir Sa’d tarafından 1112-1113 tarihinde, şehit Seyid Muhammed ibn Zeyd’in mezarının olduğu yere inşa ettirilmiştir.
Süsleme Özellikleri
Muhammed İbn Zeyd Türbesi, tuğla işçiliğinin önemli bir örneğini teşkil eder. Yapı tezyinat ve cephe düzenlemesi açısından Talhatan Baba Camisine benzemektedir.
Günümüzde bir takım değişikliklere uğrayan yapının tezyinatı tahrip olmuştur. Kuzeybatı cephe sivri kemerli nişlerle hareketlendirilmiştir. Nişler çeşitli tipte yıldızlar, geçmeler, baklavalar, fiyonklar, -X-, yuvarlaklar, üçgenler, sekizgenler zigzaglar, ufak yuvarlaklar ve stilize bitkisel (rumi ve çiçek) motiflerle işlenmiştir.
Kubbeye geçişte kullanılan tromların aralarında sivri kemerli kör nişler bulunmaktadır. Sivri kemerli trompların içinde, balıksırtı motifi yer almaktadır. Ayrıca trompların içinde tuğladan yapılmış –ɛ- ve –Z- seklinde motiflerden oluşmuş ince kuşaklar yer almaktadır.
Mihrap nişinin kavsara kısmı istridye kabuğu seklindedir. Kalıntılardan anlaşıldığına göre mihrap çeşitli renklerde kalem işleriyle ve stilize bitkisel motiflerle süslenmiştir. Stukodan yapılmış olan mihrap nişindeki istridye kabuğu motifi 11-12. yüzyılda Türkmenistan’da yapılmış olan Başane ve Akça Kale Kervansarayları ile Sultan Tekes Türbesi’nin tromp bölümlerinde karşımıza çıkmaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar
- İbrahim Çeşmeli – Orta Asya Camilerinde Tipoloji (7-13. Yüzyıllar)
- Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
