Talhatan Baba Cami

İnşa Tarihi: Yapının: Talhatan Baba Cami’nin, 11-12. yüzyıllar arasında inşa edildiği bilinmektedir.

Konumu: Yapı Merv şehrinin 30 km güneyinde eski adıyla Talhatan, yeni adıyla Yolöten denilen yerleşimin 8 km güney doğusunda yer almaktadır.

Mimari Tanım

Talhatan Baba Cami, Anadolu Türk mimarlığı açısından önemli bir yere sahiptir. Camilerde mekan birliğini sağlamak amacıyla denenen kubbeli örneklerin temsilcisi olan cami, Mimar Sinan’ın merkezi mekan anlayışıyla inşa ettiği camilerin kaynağını oluşturması bakımından dikkate değerdir. Yapıyla ilgili herhangi bir kitabe ve eski kaynaklarda kayıt olmamasına rağmen yapının mimari ve süsleme özellikleri açısından 11. yüzyıl veya 11. yüzyıl sonu 12. yüzyıl başına ait olduğu tahmin edilmektedir.  Yapı gerek mimari özellikleri gerekse tezyinatıyla Ortaçağ’dan günümüze ulaşmış önemli bir eserdir. Yapı kaynağını İslamiyet öncesi ve sonrası, geleneksel İran ve Orta Asya dini ve sivil mimarisinden almış merkezi planlı üç bölümlü cami geleneğiyle inşa edilmiştir. Talhatan Baba Camisi’nden önce inşa edilen yapılarda merkezi mekan yan bölümlere kemerlerle açılmıştır. Bu uygulama Talhatan Baba Camisi’nde ise merkezi kubbeli mekan olarak geliştirilmiştir. Talhatan Baba Camisi’nde merkezi kubbeli alanda gördüğümüz mimari özellikler, 11-12. yüzyılda İran’da yapılmış olan “köşk tipi” denilen camilerdeki mihrap önü kubbeli alanlarında da görmekteyiz.

Plan Özellikleri

Talhatan Baba Cami, tamamen tuğla malzemeden yapılmış olup dikdörtgen planlı bir yapıdır. Yapı 18 x 10 m ölçülerine sahiptir. Harim, karşılıklı olarak yerleştirilmiş birer ayakla, üç bölüme ayrılmıştır. Orta sahın, yan sahınlardan daha geniş ve belirgin kılınmıştır. Kare formlu tuğla ayaklar,  birbirlerine sivri kemerle bağlanmaktadır.

Harim mihrap önü kubbeli olup yan sahınlar  tonoz ile kapatılmıştır. Yan sahınlara ikişer kemerle geçilmektedir. Kubbeyi, mihrap duvarı ve dört büyük ayak taşımaktadır. Kubbeye köselerinde sivri kemerli trompların olduğu sekizgen kasnakla geçilmektedir.

Trompların arasında, kare seklinde nişler yer almaktadır Mihrap nişi, duvar kalınlığı içinde yer almaktadır. 15 x 10 metre boyutlarındaki caminin önünde geniş bir avlu bulunmaktadır. Avluda, iki sanduka bulunmaktadır. Bunlar rivayete göre, asıl adı Ebu Bekir Fazlullah Muhammad bin İbrahim bin Ahmed bin Abdullah olan Talhatan Baba ve onun medrese arkadaşına ait mezarlar olduğu sanılmaktadır.

Yapının cephesi nişlerle örülmüştür. Harime giriş kuzeydoğu cephede yer alan ortada daha geniş olmak üzere üç sivri kemerle sağlanmaktadır. Caminin güneybatı cephesinde, köşelerinde sütunceleri olan dikdörtgen planlı, sivri kemerli dört adet niş bulunmaktadır. Bu nişlerden güney köşesine yakın olan nişin ortasına bir sivri kemerli bir kapı açılmıştır.

Süsleme Özellikleri

Talhatan Baba Cami, süsleme programı açısından dikkat çekicidir. Tezyinatta daha çok tuğlanın çeşitli şekilde istiflenmesiyle oluşan düzenlemelere ağırlık verilmiştir.  Yapının dış cephesi açılan nişlerle hareketlendirilmiştir. Dış cephe tuğla malzeme kullanılarak geometrik ve bitkisel bezemeyle işlenmiş olup ince bir işçilik gösterir.  Güneybatı cephede sivri kemerli dört adet niş bulunmaktadır. Nişler terakotadan yapılmış, baklava, kare, palmet, rumi gibi bitkisel ve geometrik motiflerle işlenmiştir. Bu cephedeki izlerden, süslemelerin bazılarının firuze renkli sırla kaplandığı anlaşılmaktadır. Caminin güneydoğu ve kuzeybatı cephesi, benzer düzenlemelere sahip olup köşelerinde sütuncelerin olduğu sivri kemerli dörtgen seklindeki üç nişle hareketlendirilmiştir.

Sivri kemer içerisine alınan nişler tuğlanın yatay ve dikey şekilde istiflenmesiyle oluşturulmuş zikzak motifiyle hareketlendirmiştir. Niş birbirine bakan S şeklinde düzenlenmiş ince bir bordürle sınırlandırılır. Sivri kemerin iki yanında baklava motifleri görülür.

Kemer araları dikdörtgen iki bordürün sınırladığı nişle ayrılır. Sivri kemerli nişin içi zikzak motifiyle doldurulmuştur. Yüzeyler fiyonk ve sonsuzluk motifine benzer bir şekilde düzenlenmiştir.

Kuzeydoğu cephe de üç sivri kemer açıklığında tuğladan ve terrakotadan yapılmış süslemeler yer alır. Kemer yüzeyleri  baklava, üçgen ve kare panolar içinde fırıldak gibi motifler ile süslenmiştir.

Harim de dış cephe gibi bezenmiştir. Süsleme programı mihrap nişi ve üst örtüde yoğunlaşmıştır. Duvarlar sade bir düzenlemeye sahip olup yapımında tuğla malzemeden yararlanılmıştır.

Duvarın üstünde orta mekanı çepeçevre dolanan iki süsleme frizi bulunmaktadır. Alttaki friz yuvarlak ve oval motiflerden oluşan geçmelerden meydana gelmiştir. Üstteki daha dar friz ise ufak baklava motiflerinden meydana gelmiştir.

Kubbe içi tuğla malzemenin istiflenmesiyle oluşturulmuş olup bakıldığında sonsuzluk hissi uyandırır.

Kubbeye geçişte kullanılan trompların içinde, geometrik geçmeli motifler ile kademeli olarak küçülen birer üçgen niş yer almaktadır. Yan sahınların üzerini örten tonozlarda benzer düzenlemeye sahiptir.

Trompların sivri kemerlerinin üst köşelerinde de baklava motifleri yer almaktadır. Trompların aralarındaki kare seklinde nişlerde de baklava motifleri bulunmaktadır.

Kubbe eteklerinde üçgen motifler bulunmaktadır. Mihrap nişinde ise, baklava, çeşitli tipte geometrik süslemelerin yanı sıra, stilize çiçek motifleri de bulunmaktadır.

     Yararlanılan Kaynaklar

• İbrahim Çeşmeli – Orta Asya Camilerinde Tipoloji (7-13. Yüzyıllar)
• Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
• AOF Lise – Sanat Tarihi