İnşa Tarihi: Sultan Sencer Türbesi’nin 1153-1157 yılları arasında inşa edildiği bilinmektedir.
Konumu: Yapı Türkmenistan’ın Merv şehrinde yer alır.
Bani ve Mimar: Yapının mimarı Muhammed bin Atsız’dır.
Mimari Tanım
Türkmenistan’ın, Merv şehrinde bulunan Sultan Sencer Türbesi, Büyük Selçuklu mimarisinin önemli örneklerindendir. Yapı mimari ve süsleme özellikleriyle dönem mimarisi içerisinde gelişmiş bir düzenlemeye sahiptir. Muhammed bin Atsız’ın inşa ettiği Sultan Sencer Türbesi’nin inşa tarihi kesin olmamakla birlikte Sultan Sencer’in vefatından bir süre önce yapılmış olabileceği üzerinde durulmaktadır. 1153’te Oğuz isyanı ve sultanın hapsedilmesi göz önüne alınırsa yapımına muhtemelen 1153’ten önce başlanmış ve inşası bir müddet durduktan sonra 1157’de tamamlanmıştır. Zaman içinde çeşitli tamirler geçiren yapı 2001 yılında Türkiye tarafından gerçekleştirilen restorasyon ile 2005 yılı sonlarında tamamlanmıştır. Sultan Sencer Türbesi, Selçuklu türbe mimarisinin o zamana kadar gerçekleştirdiği gelişme ve yenilikleri bir araya toplayan bir örnektir. Yapı 17 m çapındaki büyük kubbesi ile de dikkat çekicidir.
Plan Özellikleri
Tamamıyla tuğla ile inşa edilen Sultan Sencer Türbesi bugünkü durumuyla dıştan 27,2 x 27,2 metre olan yaklaşık 5 m kalınlığında duvarlara sahip kare planlı bir yapıdır. Merkezi bir kubbe ile örtülü olan türbede kubbe dıştan sivriltilmiş olup kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır. Türbe ikisi giriş ve onun aksındaki pencere ile diğer ikisi kuzey ve güney duvarda olmak üzere eyvan nişleriyle dört ana yöne göre düzenlenmiştir. Tonozlarla kapatılmış galerinin üzeri tonozlarla örtülmüş olup tonozların çatıları belli olmayacak şekilde kubbe kasnağı çevresindeki zemin döşeme tuğlaları ile kaplanmıştır.
Tuğla malzemeden inşa edilen türbeye giriş güneybatı yönünde yer alan açıklıktan sağlanır. Dikdörtgen bir forma sahip portal sivri kemerle sınırlandırılmıştır.
Ana giriş aksında bulunan açıklık, restorasyon uygulamasında küçültülerek aslına uygun olduğu düşünülen bir pencere haline getirilmiştir.
Türbe duvarının üst bölümünde bir galeri sistemi yer alır. Galeri katının yukarısında ise taşıyıcı destek sistemiyle birlikte çift cidarlı kubbe yer alır. Galeriye duvar içinde yer alan bir merdivenle ulaşılmaktadır. Galeriler kemerler ve payelerle kubbeye geçişi desteklemişlerdir.
Türbe içerisinde merkezde bulunan ve iyi durumda olmayan bir kaide üzerinde yükselen mermer sanduka, üstündeki yazıya göre Nurverdi Han oğlu Yusuf Han ve Gülcemal Han tarafından 1334 (1916) yılında yapıya yerleştirilmiştir.
Süsleme Özellikleri
Sultan Sencer Türbesi, günümüzde bir kısmı özgün kalmış cephe tasarımıyla abidevi bir görünüşe sahiptir. Türbenin orijinal süslemeleri yalancı mermer ve firuze renkli sırlı tuğla kullanılarak oluşturulmuştur. Süsleme programında çeşitli geometrik bitkisel ve yazı şekilleri yer almaktadır. Bazı eski kaynaklar, süslü kubbesinin çok uzaklardan göründüğünü yazmaktadır. Yaküt el-Hamevi’nin eserinde kubbenin çinilerle bezeli olduğundan bahsetmiştir.
Bir kısmı özgün olan galeri bölümü geometrik desenler ve Selçuklu tarzı yazı ibareleriyle hareketlendirilmiştir. Galeri içerisindeki özgün alçı süslemeler daha çok kuzey ve güney galerisinde bulunabilmiştir. Bu süslemelerde Selçuklu tarzı kufi yazılar, lotuslar ve yapraklı bitkisel süslemeler, kıvrık dallar, rumiler, “c” ve “S” kıvrımlarından oluşan kompozisyonlar yer almaktadır. Bezemeler daha çok kemer karınlarında bulunmaktadır. Galeri bölümünün dış cephesi geometrik ve yazı motifleriyle hareketlendirilmiştir. Sivri kemerli beş bölümlü galeri açıklıklarını birbirinden küçük sivri kemerli bordürler ayırmaktadır. Bordür içleri tuğla malzemeden geometrik motiflerle işlenmiştir. Bordürlerin üzerinde dikdörtgen bir tabaka içerisinde yazı şeritleri yer alır.
Galeri içleri daha çok kemer yüzeylerinde olmak üzere palmet, rumi gibi bitkisel ve geometrik motiflerle ince ince işlenmiştir.
Türbenin içi ise kalem işleriyle bezenmiştir. Kubbe ve tromp içleri beyaz zemin üzerine mavi ve kırmızı renklerin ağırlıklı olduğu bitkisel süslemelerle bezenmiştir.
Kubbe içinde birbirine bağlanan rumi, lotus gibi bitkisel desenler şeritler halinde yüzeyi dolanmaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
- AOF- Sanat Tarihi 2
- islamansiklopedisi.info
