Bir üst örtü elemanı olan kubbe, Türk Dil Kurumu Sözlüğü’nde  “yarım küre biçiminde olan ve yapıyı örten dam” Hasol’un Mimarlık Sözlüğü’nde  ise; “küre takkesi, yarım küre veya toparlakça kümbet biçimi verilen yapı örtüsü; bir kemerin, yayının tepe noktasından inen dik eksen çevresinde dönmesiyle meydana gelen üst örtü” olarak tanımlanmıştır.

Bir üst örtü elemanı olarak eski çağlardan beri kullanılan kubbe, eğrisel tasarımı sebebiyle kare veya dikdörtgen planlı bir alt yapıya uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. Kubbenin kare planlı bir alt yapıdan dairesel bir mekan örtüsüne geçişini kolaylaştırmak için kubbeye geçiş elemanları olarak; pandantif, tromp,Türk üçgeni ve mukarnasdan yararlanılmıştır.

Mimaride kare ve dörtgen plan şemasından, dairevi bir forma sahip olan kubbe örtüsüne geçiş önemli sorunlardan biri olmuştur. Bu sorun hem üst örtünün yükünü güvenli bir şekilde duvarlara aktaran hem de mekansal bütünlüğü bozmadan estetik bir geçiş sağlamak için taşıyıcı duvarlar ile örtü sistemi arasında geçişi sağlayan mimari elemanlarla giderilmiştir.

Pandantif

Kubbeye geçiş elemanları arasında yer alan pandantif Türkçeye Fransızca “pendentif” kelimesinden geçmiş olup kare planlı bir yapıda kubbe ve duvarlar arasındaki köşelerde kalan boşlukları örtmek için kullanılan özel bir mimari tekniktir. Pandantif, “bingi”, “küresel üçgen bingi” ya da “aslan göğsü” olarak da adlandırılır. Genellikle tuğla ve taş malzemeden yapılan pandantifler kubbenin ağırlığını hafifleterek yükü payeler yardımıyla zemine indirir.  Pandantifler ilk defa Antik Roma binalarında kullanılmaya başlamıştır. Pandantifler aynı zamanda Bizans ve Osmanlı mimarisinin ana öğelerinden biri olarak en çok tercih edilen örtü ögesi olmuştur.

Tromp

Tromp, kare mekandan kubbe yuvarlağına geçişi sağlayan ve küçük tonoz biçiminde örülen bir geçiş ögesidir. Tromp, üzeri örtülecek mekanın köşelerine yerleştirilerek bu alanın planını sekizgen hale getirir. Böylece daire planlı kubbenin oturtulabilmesi için daha elverişli bir alt yapı hazırlanmış olur. Tromp aynı zamanda Tonoz bingi olarak da adlandırılır. Yapısı itibariyle pandantife benzeyen tromp pandantife göre içe doğru daha girintili olup nişe benzer bir görünüme sahiptir. İlk olarak Sasaniler tarafından kullanılıp geliştirilen trompun Anadolu mimarisinde kullanılıp geliştirilmesi Büyük Selçuklu zamanında olmuştur.

Türk Üçgeni

Türk üçgeni, yan yana yerleştirilmiş ters ve düz üçgenlerden oluşarak Türk mimarisinde duvarla kubbe arasında bir geçiş ögesi olarak kullanılmıştır. Oluşturulan bitişik üçgenlerin kenarları kare planlı mekanın üstüne en az bir düzgün sekizgen oluşturulmuş olur. Kubbe bu sekizgene kolayca oturur ve yükünü alt yapıya iletir. Türk üçgeni, yalnızca kubbeye geçişi sağlayan bir eleman değildir. Önemli bir mimari form olarak kare planlı minare kaidesinden çokgen ya da daire planlı minare gövde kesitine geçişte, sütun başlıklarında ve iç mekanlarda süsleme amacıyla çeşitli elemanlarda görülebilir. Geçiş yapılan elemanların ölçeği küçüldükçe üçgenlerin boyutları da azaldığından Türk üçgeni genellikle tuğla gibi kırılarak şekillendirilmesi kolay olan malzemelerden yapılır.

Türk üçgenlerinin en basit uygulamaları Uygur kubbelerinde görülürse de olgunlaşması Selçuklular dönemine rastlar. Bununla birlikte bir sütun başlığı çeşidi olan baklavalı başlık, Türk üçgenlerinin birleşimiyle oluşturulmuştur.

Mukarnas

Kubbeye geçiş elemanları arasında yer alan mukarnas, düşey bir yüzeyden üzerinde bulunan daha taşkın bir yüzeye geçmede kullanılan ve küçük prizmalar şeklinde birbiri üzerine oturan bindirmelere verilen genel addır. Mimar Sinan çağında tekil olanlarına mukarnas çoğul olanlarına ise mukarnesat adı verilen bu geçiş ögesi çeşitli bölümlere ayrılmıştır. Bu bölümlere ise asaba, pah, badem, peş, kanat, yırtmaç, diş, püskül gibi adlar verilmiştir. Mukarnas tek başına devam eden bir kuşak halinde kubbe geçişini sağlayabilir ya da tromp, pandantif gibi elemanlarla birlikte de kullanılabilir. Kubbeye geçişin yanında özellikle anıtsal yapı girişlerini oluşturan taç kapılarda, nişlerde, sütun başlıklarında ya da cephelerde süsleme elemanı olarak çeşitli detaylarda uygulanan mukarnaslar mimaride uygulamasına sıklıkla başvurulan mimari bir ögedir.

    Kaynakça

• Hüseyin Bilgin – Geleneksel Mimaride Kubbeli Örtü Sistemlerinin Yapısal Davranışı Mustafa Türkmen
• Kutluğ Savaşır – Kubbelerin Yapım Sistemlerinin Yük Aktarım Prensiplerine Göre İrdelenmesi
• MEB – Taşın Mimaride Kullanımı
• Doğan Hasol – Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü
• Adnan Turani – Sanat Terimleri Sözlüğü