Zeminleri karelere bölünmüş geometrik şablonlu Uşak ve Bergama’da dokunan erken devir halılarına Holbein halıları denir. Günümüzde Türk halısı olduğu kanıtlanan Holbein tipi, Avrupalı ressamların eserlerinde de karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Floransa ve Venedik ekolünde bu halı tipi sıkça resmedilmiştir. Ayrıca bu halılar isimlendirilirken Alman ressam Genç Hans Holbein’in adı kullanılmıştır. Halbuki Holbein halılarını Genç Hans Holbein’den önceki dönemlerde görmekteyiz.
Holbein tipi halılar dört ayrı başlık altında incelenmiştir.
Holbein Tip I. (Küçük Örnekli)
Holbein tip I halılarında zemin küçük karelere bölünmüştür. Karelerin içine sekizgen formda olan ve birbirine bağlanan düğümler yerleştirilmiştir. Ayrıca karelerin araları farklı geometrik motifler ile doldurulmuştur. Sonsuza kadar kayan eksenler oluşturan bu şablon, bir sekizgen bir baklava motifi oluşturmaktadır. Göbekteki bu motifin etrafı bordürlenmiştir. Ayrıca halıyı kuşatan bordür Anadolu Selçuklu devrinde görülen halılardaki yalancı kufi şeritlerle benzerlik göstermektedir. Bu tipte görülen halıların renk kompozisyonu genel olarak lacivert veya kırmızı zeminlidir. Bazı örneklerde yeşil zemine de rastlanmıştır.
15. yy’da Beyşehir Ulu Cami için dokunmuş olan ve günümüzde Konya Mevlana Müzesi’ndeki büyük bir halıdan kalan parçalar için Holbein tipi yani Uşak halılarının öncüsü değerlendirmesi yapılmıştır. Koyu mavi zeminin karelere ayrıldığı ana kompozisyonunda karelerin içine kırmızı renkte baklavaya benzeyen sekizgenler yerleştirilmiştir. Çevrelenmesi için sarı renkte kanca motifleri tercih edilmiştir. Halıyı çevreleyen bordürde koyu mavi zemin üzerine açık mavi kufi harflere benzeyen meandr motifi kullanılmıştır.
Tip I Holbein halıları sınırları belli olmayan sekizgenleri ile bu tipteki halıların en erken örneğidir. Özellikle palmetlerin meydana getirdiği baklavaların oluşturduğu fon ile karakteristik ve adına en uygun gruptur. 15. yüzyıl başında dış bordürdeki psödo kufi karakterlerin giderek daha geometrik karakter kazandığı izlenmektedir. Bunun sebebi bu yüzyılda Selçuklu etkisinin daha yüksek oluşu olabilir.
Holbein Tip II. (Lotto Halısı)
Holbein tip II, 16. yüzyıl itibariyle görülmeye başlamıştır. Özellikle bu halı, tip I’deki halı şemasının hemen hemen aynısı olarak karşımıza çıkmaktadır. Tip II’de halının çevresini saran bordürlerde görülen kufi hatlar yerini bitkisel motiflere bırakmıştır. Bununla birlikte şemanın ana motifi olan sekizgenler, stilize edilmiş palmet çiftlerinin saplarıyla birleşmiştir. Ayrıca desenlerin simetrik olarak işlenişi Tip I’den daha başarılıdır. Holbein tip II’de daima kırmızı zemin üzerine sarı renkteki desenler tercih edilmiştir.
1700’lere kadar etkisini Avrupa resminde hissettiren bu şema zamanla etkisini kaybetmiştir. Holbein tarafından çok az resmedilen bu halılar ressam Lorenzo Lotto’ya ait resimlerde karşımıza çıktığı için Lotto halıları olarak bilinmektedir. Ayrıca Metropolitan Müzesi’nde Joseph V. McMullan Koleksiyonu’ndaki halılara da Lotto tipidir.
Bu grubun geç örneklerinde klasikleşmiş uşak halısı motiflerinden: Çin Bulutu, rozet ve kıvrık dal ile de karşılaşılmaktadır. Bununla birlikte sipariş üzerine yapılan aile armaları ve isimlerin dış bordür hattının da ilerisine işlendiği örnekler günümüze ulaşmıştır.
Holbein Tip III. (Büyük Örnekli)
Zemine yerleştirilen karelerin içlerinde kare ve sekizgen ağırlıkta olmak üzere iç içe eklenen geometrik bir şablonun tekrarı ile oluşan Holbein tip III halılar görünüş olarak tip I ve II’den daha sadedir. Erken örneklerde psödo kufi bordür karakteristik olarak bulunmakla birlikte ileri devirlerde kufi bordür kullanılmamış örnekler de görülmektedir. Özellikle Avrupa’da Holbein öncesi ressamlarda tasvirini gördüğümüz hatta Holbein tip I ve II’nin resmedilişine göre daha detaylı ve renkli olan bu halı grubunun hayvanlı ve geometrik halılara dayandığı düşünülmektedir.
Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde bulunan Holbein tip III örneğinde psödo kufi ve geometrik bordürlerin içerisindeki karelerde sekizgenlerden meydana gelen bir kompozisyon görülmektedir. Bu halı, tip III’ün klasikleşmiş bir örneğidir.
Avrupa resminde pek çok devirde görülen tip III halıları, Genç Hans Holbein’in günümüzde National Gallery’de sergilenen “Büyükelçiler” isimli tablosunda, yüksekte kalmış bir masanın üzerine serilmiş olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yine National Gallery’de bulunan Aziz Giles’ın Ayini isimli eserde oldukça renkli ve detaylı yapılmış bir tip III halısı örneği resmedilmiştir. Özellikle yeşil, kırmızı, beyaz, sarı ve mavinin kullanımı Anadolu’ya atfedilen tüm halılarda olduğu gibi birbirlerine kontrast oluşturacak şekilde kullanılmıştır.
Holbein Tip IV.
Holbein tip IV, tip III halılarının biraz değiştirilmiş versiyonudur. Özellikle tip IV halılarda iki kare arasına yerleştirilmiş geometrik kompozisyonlar bulunmaktadır. Ayrıca büyük karelerin içerisi bezenirken Tip III gibi çok katmanlı geometrik düzen içinde özellikle sekizgenler tercih edilmiştir.
Sonsuz bir eksende dizilim gösteren I, II, ve III. tiplerden ayrışarak merkezine kareyi alan ve bu kare etrafında çoğalan desen şemasının benimsendiği IV. tipteki baskın etkinin özellikle Memlük Halıları olduğu düşünülmüştür. Ancak daha sonra gelişimleri incelendiğinde Holbein tip III ve IV’ün Bergama Halısı olduğu kanıtlanmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar
- ASLANAPA Oktay, Türk Halı Sanatının Bin Yılı, İnkılap, İstanbul, 2005.
- ASLANAPA Oktay, Türk Sanatı, Remzi Kitapevi, İstanbul, 1993.
- BAYRAKTAROĞLU Suzan, ‘Türk Halılarında Batı Literatürü Konusu’, Arış, s.1, 1997, s. 86-93.
- BOZKURT Nebi, ‘Halı’, TDV İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İstanbul, 1997, C. 15, s. 251-262.
- GÖRGÜNAY Neriman, ‘Halıcılığın Kökeni ve Türk Halıcılığının Tarihçesi’, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, C.8, S.1, s. 159-175.
- KAYIPMAZ Fahrettin, KAYIPMAZ Naciye, ‘Bergama Halıları’, Bergama Belleten, 2001, S. 10, s. 35-151.
- KOLEKTİF, Islamic Carpets, The Joseph V. McMullan Collections, Metropolitan Museum of Art Bullettin, 1970.
- PERDAHCI Nurcan, ‘Hans Holbein Resimlerine Anadolu Halılarının Etkileri’, Sanat ve Tasarım, 2011, C. 1, S. 7, s. 91-108.
- PERDAHCI Nurcan, ‘Rönesans Resim Sanatında Lorenzo Lotto ve Uşak Halıları’, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 12, S. 2, s. 306-322.
- YETKİN Şerare, Türk Halı Sanatı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1991.
- https://www.nationalgallery.org.uk/
- Türk ve İslam Eserleri Müzesi Koleksiyonu’ndan 15.- 17. Yüzyıl Osmanlı Halıları
Holbein Halıları isimli çalışma Sanat Tarihçisi Ezgi Bora Bardak tarafından hazırlanmıştır.
Çok detaylı ve başarılı bir çalışma olmuş. Ezgi hanımın emeğine sağlık. Teşekkür ederim