Sibernetik ve robotik biliminin babası olarak kabul edilen, El-Cezeri Cizre’de 1153 yılında dünyaya gelmiştir. Babasının adı Rezzaz’dır. Cezeri, şeref ve onur babası anlamına gelen Ebul-iz lakabı ile anılmıştır. Ayrıca eşsiz icatlarıyla dünyaya nam salan El Cezeri’ye, “zamanın harikası” anlamında “Bediuzzaman” da denmiştir. Cezeri; robotlar, saatler, su makinaları gibi birçok makinenin mucidi ve dünyanın ilk sibernetik bilginidir.
El Cezeri’nin hayatına ilişkin çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Yalnız “Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” adlı eserinde kendinden kısa da olsa bahsetmiştir. Cezeri, 1181’den başlamak üzere yirmi beş yıl, Diyarbakır Sultanı Sukman bin Artuk’un hizmetinde bulunmuştur. Ünlü bilgin, Sultanın isteği üzerine “Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar” adlı eseri yazmıştır. Cezeri bu eserinde robot ve akışkanlar mekaniği konularında pratik mühendisliğin öncüsü olarak, sibernetik ve mekaniği ilk kez bir arada kullanıp doruk noktasına ulaştırmıştır.
El Cezeri’nin İcatları
Sibernetik denildiğinde akla gelen ilk isim El Cezeri’dir. Sibernetik, insanlarda ve makinelerde karşılıklı haberleşme, denge kurma ve yönetme bilimidir. El Cezeri’nin “Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” adlı eserinde elliden fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle göstermiştir. Bu kitabın orijinali günümüze kadar ulaşamamıştır. Buna rağmen bilinen 15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
İbrikler
Cezeri “Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap” eserinde bahsettiği hava, boşluk ve denge prensiplerini kullanarak çeşitli araçlar yapmıştır. Örneğin içine doldurulan sıvıları istenildiği biçimde akıtabilen ibrikler, bu prensipleri kullandığı araçların başında yer alır. Cezeri Sınaât el-Hiyel‘inde altı ibriğin yapımını anlatmıştır. Bunlardan bazısı şunlardır; Hükümdarın abdest alması için otomatik olarak su akıtan, büyük pirinç ibrik, tavus kuşlu ibrik ve iki şamandıralı fıskiyedir. Hükümdarın abdest alması için otomatik olarak su akıtan ibrikte, hükümdarın yanına bırakılan ibriğin kapağı üstündeki kuş ötünce ördeğin gagasından su akmaya başlar. Hükümdar abdestini alır.
Otomatik Makineler
İbrikler dışında çeşitli otomatik makinelerde icat eden Cezeri’nin çalışmaları arasında; bir partide kimin içki içeceğine karar veren otomat ve abdest almak için kullanılan tavus kuşlu leğen sayılabilir. Görüldüğü gibi tavus kuşlu leğende, tavusun gagasından su akar. O anda kapılardan biri açılır ve elinde sabun kavanozu tutan bir çocuk çıkar. Su akışı durduğunda diğer kapı açılır ve buradan da elinde havlu tutan bir çocuk çıkar. Böylelikle abdest alınabilir.
Su Saatleri
Cezeri’nin en önemli eserlerinden biri de su saatleridir. Özellikle fil su saati Cezeri’nin en ünlü aracıdır. Bu araç, sırtında kare biçiminde bir kürsü, kürsünün köşelerindeki sütunlar üzerinde bir hisar, hisarın üzerinde küçük bir kubbe, kubbenin üstünde de bir kuş bulunan bir fil şeklindedir.
Cezeri ayrıca Cize Ulu Cami kapısı ile kapı tokmaklarını da yapmıştır. Bu nedenle tokmaklar, Türk sanatında ayrı bir öneme sahiptir.
Yararlanılan Kaynaklar
- Bekir Çırak, Abdülkadir Yörük, Mekatronik Biliminin Öncüsü İsmail El-Cezeri
- Yavuz Unat-El-Cezeri’nin, Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar Adlı Eseri
- Mahmut Dirik-Bilgisayar/Sibernetik/Özdevinimli Makinalar Sahasındaki İcatlarıyla Cizreli Ebu’l-İz
