İnşa Tarihi: H. 545 / M. 1150 yılı öncesinde inşa edildiği bilinmektedir.
Konumu: Bitlis Kalesi’nin doğusunda, Gazibey Mahallesi Nurullah Eren Caddesi üzerinde yer almaktadır.
Mimarı ve Banisi: Ebu’l Muzaffer Muhammed tarafından yaptırılmıştır. Mimarı bilinmemektedir.
Mimari Özellikleri
Bitlis Ulu Cami şehrin en eski yapısı olmakla beraber Anadolu’nun en erken tarihli yapılarından biridir. Simetrik planıyla kendinden sonra inşa edilecek yapılara örnek olan cami plan açısından öncü bir eserdir. İnşa kitabesi olmayan yapının tarihi konusunda da kesin bir veri bulunmamaktadır. Kuzey cephe kapısında yer alan onarım kitabesine dayanarak yapının H 545 / M 1150 yılında tamir edildiği anlaşılmaktadır. Bu sebeple yapın 1150 yılı öncesi inşa edildiği kabul edilmektedir. Kuzey kapı kitabesinde ayrıca yapının Ebu’l Muzaffer Muhammed tarafından yaptırıldığı bilgisine ulaşılır. Ebu’l Muzaffer Muhammed’in Dilmaçoğullarından olduğu tahmin edilmektedir. Yapının mimarı hakkında ise herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.
Yapı günümüzde çeşitli onarımlar geçirmiştir. En esaslı onarımlar H 1062 / M 1651 yılında gerçekleşmiştir. Bitlis Ulu Cami, 1916’da Rus işgali sırasında zarar görmüş, 1960’ta da yıldırım düşmesi sonucu minarenin petek kısmı yıkılmıştır. Son onarımı ise 1985 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından gerçekleşmiştir. Yapılan onarımlarla birlikte caminin iç mekanı elden geçirilmiş, minarenin yıkılan kısmı onarılmış ve eskiden üstü düz toprak dam olan cami kırma çatıyla kaplanmıştır. Aslına uygun yapılmayan onarımlar neticesinde özellikle harim bölümü tarihi özelliğini yitirmiştir.
Plan Özellikleri
Kesme taç malzemeyle inşa edilen Bitlis Ulu Cami, doğu-batı doğrultuda uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir. Mihrap önü kubbeli harim, mihraba paralel üç sahından oluşur. Sahınlar ikisi duvara bağımlı toplam altı haçvari payelere oturan sivri kemerlerle birbirinden ayrılır. Beşik tonoz ile örtülen sahınların üzeri orijinalde düz toprak dam ile kaplıyken onarımlar sırasında kurşun kırma çatı ile kapatılmıştır.
Mihrap önü kubbesi güney duvarın merkezinde yer alır ve kubbe geçişlerinde pantantif kullanılmıştır.
Silindirik bir kasnak üzerinde yükselen kubbe dıştan taş bir külahla örtülüdür. Kasnak üzerinde dört adet pencere bulunmaktadır.
Mihrap dikdörtgen bir çerçeve içine alınmış olmakla beraber sade bir görünüşe sahiptir. Dışa çıkıntı yapan mihrabın iki yanında birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Yapıyı aydınlatan diğer açıklıklar ise doğu ve batı cephede yer alan üçer açıklıktır.
Kuzey cephede yer alan son cemaat mahali esas kütleden daha alçak olarak tasarlanmış olup yapıya sonradan ilave edilen bir mimari elemandır. Buradan harime giriş üçlü açıklıklarla sağlanır.
Orta kapı ile yan kapılar arasında birer pencere bulunur. Batı köşede yer alan kapının kemer alınlığında, bugün zemini siyah, harfleri yaldızla boyanmış bir kitabe, bu kapıyla pencere arasında süslü kûfi yazılı bir diğer kitabe yer almaktadır.
Caminin kuzeybatı köşesinde yer alan minare kesme taş malzemeden tek şerefeli olarak inşa edilmiştir. Kare kaide üzerinde yükselen silindirik gövdeli minare, profilli bileziklerle üç çeşit bölüme ayrılmıştır. Köşeleri pahlanmış petek bölümü ve yıldırım düşmesiyle hasar gören üst kısım günümüzde yenilenmiştir.
Süsleme Özellikleri
Bitlis Ulu Cami sade görünüşüyle dikkat çeken bir eserdir. Dış cephede herhangi bir tezyinata yer verilmemiştir. Cephelerde yer alan pencere açıklıkları ise masif görünümü hareketlendirmiştir. Yapıda yalnızca minarenin küçük bir bölümünde süslemeye yer verilmiştir. Gövdeyi çevreleyen bilezikler ve petek bölgesinde bulunan süsleme kuşağı minareyi daha zarif bir görünüme kavuşturmuştur.
Kare bir kaide üzerine oturan minare köşelerden pahlanarak sekizgen bir görünüme kavuşturulmuştur. Kaideden silindirik gövdeye geçişte iki adet profilli kuşak gövdeyi sarmaktadır.
Burgu biçimindeki kuşaklar minareyi hareketlendiren bir diğer ayrıntıdır. Minare üzeri küçük bir kubbeyle nihayetlenmektedir. Minare kapısı üzerinde yer alan küçük sivri kemer alınlığında bir rozet, bunun üzerinde yuvarlak kemer şeklinde bir baş kemer bulunur. Baş kemer üzerinde minare kitabesi yer almaktadır.
Minarenin petek kısmı gövdeden daha dar olup üç kademeye ayrılmıştır. Birinci kısım 8 sağır niş bir sıra halinde gövdeyi sarmakta olup İkinci bölüm 4 yuvarlak açıklık, son bölümde ise basık kemerli, 8 dikdörtgen pencere bulunmaktadır. Minare üzeri küçük bir kubbecikle nihayetlenmektedir.
Yararlanılan Kaynaklar
- www.islamansiklopedisi.info
- Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler
- Muhammet Erşed Tokat – Bitlis Ulu Cami
