Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Biruni el-Harizmi, Harizm’deki Kas, bugünkü Şah Abbas Veli kasabasında H.362-M.973 senesinde dünyaya gelmiştir. Ölüm tarihi tam olarak bilinmeyen Biruni’nin H.443- M.1051 senesinde vefat ettiği tahmin edilmektedir. Biruni’nin ailesine dair bilgi yoktur. Kendisi de bir şiirinde dedesi ve sülalesi hakkında bilgisi olmadığını, hatta babasını bile tanımadığını belirtmektedir.
Biruni’nin eserlerinde kullandığı dil ve bahsettiği bazı olaylar (Çocukken Kâs’ta saraya ilâç getiren ihtiyar bir Türkmen’le karşılaştığını bildirmesi ilk rasatlarını Türkler ile meskûn bölgelerde yapması, Kıtay Han’ın elçilerine sorular sorması, kendisine yağmur taşı getiren bir Türk’le konuşması. ) onun Türkçe bildiğini ve bir Türk ailesine mensup olduğunu düşündürmektedir.
Eğitim Hayatı ve Çalışmaları
Hârizmşahlar’ın himayesinde saray eğitimi alan Biruni, alim ve matematikçi olan aynı zamanda “üstadım” dediği Ebû Nasr İbn Irâk’tan Öklit geometrisi ile Batlamyus astronomisi eğitimi almıştır. İbn Irâk dışında Abdüssamed b. Abdüssamed el-Hakîm’den de dersler alan Bîrûnî’nin uzun süreli bir öğrenim hayatı olmadığı, daha çok kendi kendini yetiştirdiği bilinmektedir.
Dünya tarihinin en büyük bilim insanlarından biri olan Biruni, dünya bilim tarihine matematik, fizik, astronomi, tıp, coğrafya, trigonometri, jeoloji, farmakoloji din ve filoloji gibi alanlarda yapmış olduğu çalışmalarla damgasını vurmuştur.
Her zaman bilimsel yöntemlerle çalışmayı seven Biruni, söylentileri olduğu gibi kabul etmez, çeşitli kaynakları karşılaştırırdı. Hatta kaynakların sağlamlık derecesini araştırırdı. Aklı esas alır, gözlem ve deney yapmayı severdi. Onun bu çalışma prensibi erken yaşta önemli bilimsel keşifler yapmasını sağlamıştır.
Biruni, eserlerinde Harizm’in enlem ve boylamını belirlemek için çalıştığını ve Harizm yakınlarındaki Ceyhun Nehri’nin batısındaki Buşkana Köyü’nün ölçümleriyle uğraştığını ifade etmiştir. Henüz 17–18 yaşlarında enlem hesaplamaları yapabilecek seviyede bilgi donanımına sahip olan Biruni, 22 yaşında iken de bir gözlemler ve ölçmeler dizisi planlamış, diğer bazı gereçlerin yanı sıra çapı 8 m. olan bir astronomik çember hazırlamıştır. Biruni, aynı zamanda güneşin yerden uzaklığı, sabit ve gezegen yıldızların durumları ve ayın hareketi hakkında da gözlemler yapmıştır.
Matematiğin trigonometri dalında çağına göre çok değerli çalışmalar yapan Biruni, trigonometriye yön vermiştir. Trigonometri fonksiyonlarının birer oran ve sayı niteliğinde olduklarını söylemiştir. Sinüs, kosinüs ve tanjant fonksiyonlarına sekant, kosekant ve kontenjant fonksiyonlarını eklemiştir. Takvim ve kronoloji açısından zamanına göre İslam dünyasında çok geniş kapsamlı çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmalarına kanıt olarak olağanüstü bir kaynak niteliğindeki Asar ul-Bakiye ani’l-Kurun İl-Haliye adlı eseri sayılabilir. Gök bilimi ve matematik dışında tıp biliminde de çeşitli deneyler yapan Biruni, tıpta, psikiyatriye önem vermiş, sesle telkinin etkisini değerlendirmiştir. İlaçlar hakkında bilgi vermiş, ilacın yararı kadar yan etkisini bilmenin de tedavide önemli olduğunu vurgulamıştır.
Eserleri
Biruni; coğrafya, astronomi, matematik, fizik, tıp ve madenler alanında çok değerli araştırmalar ve eserler takdim etmiştir. Hint kültürünü bu ülkeye gidip, araştırarak kaleme almış olan Biruni, antropoloji ilminin kurucusu olarak değerlendirildiği gibi, kültür tarihçiliği açısından da ilkler arasında yer almaktadır. Biruni’nin bazılarına göre 114, bazılarına göre ise 180 kadar kitap yazdığı bilinmektedir. Ancak bunların büyük çoğunluğu kaybolmuştur. Biruni’nin bugün elimizde bulunan diğer kıymetli eserlerinden bazıları şunlardır: el-Âs̱ârü’l-bâḳıye, Tahkıku mâ li’l-Hind, Tahdidu Nihayati’l-Emakin, el-Kanunu’l-Mes’udi, Kitabu’l-Cemahir fi Ma’rifeti’l-Cevahir, Kitabu’s Saydala fi’t- Tıb ve at- Tefhim’dir.
Biruni’nin değerli eserler ve görüşler takdim ettiği bir diğer alan da tarih bilimidir. Kitâbu Tenkîhi’t-Tevârîh ve Emsâlü Zâlik, Ahbâru’l-Harizm, Meşâhiru’l-Harizm, Tarîh-u Eyyâm-i Sultan Mahmud, Tarîhu’l-Mubeyyaza ve’l-Karamita, et-Tahzîr min Kıbeli’t-Türk adlı eserleri onun bu alandaki çalışmalarından birkaç tanesidir.
Yararlanılan Kaynaklar
- Abdullah DUMAN- Biruni: İlki Kişiliği, Tarih Anlayışı ve Yöntemi
- Prof. Dr. İbrahim Agah ÇUBUKÇU-Biruni
- Türk İslam Ansiklopedisi Günay TÜMER-Biruni
