İnşa Tarihi: Zevvare Mescid-i Cuma’nın 1135 yılında inşa edildiği bilinmektedir.
Bulunduğu Yer: Ardistan’a 15 km mesafede, Zevvare şehrinde bulunmaktadır.
Bani ve Mimarı: 1135-36 yılına ait kitabesine göre, Ahmed adında biri tarafından yaptırılmıştır.
Mimari Tanım-Plan
Yapı, Selçuklu cami mimarisinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Plan açısından; daha önce Karahanlı ve Gazneli yapılarında gördüğümüz dört eyvanlı plan şeması, Selçuklularda ilk defa Zevvare Mescid-i Cuma ile birlikte görülmeye başlanmıştır. Selçuklu camilerinin bütün yeniliklerini, tek bir plan halinde gerçekleştiren nadir eserlerdendir.
- Yapı, kuzey-güney doğrultusunda uzanır ve plan açısından dikdörtgen bir forma sahiptir. Mihrap önü, kubbeli harim ve kare bir avludan ibarettir.
- Yapıya, doğu ve batı yönde bulunan taç kapılardan giriş yapılır. Taç kapılardan, ilk önce revaklı bölüme, daha sonra da avluya geçiş sağlanır. Harime ise, avludan ulaşılabilmektedir. Taç kapılar, dikdörtgen bir formdadır ve hafif sivri kemerli nişlerle hareketlendirilmiştir. Mukarnas kavsaralı taç kapıların alt kısmına, küçük pencere yerleştirilmiştir.
- Avlu, kuzey-güney yönde dikdörtgen bir formdadır.
- Güney eyvan, diğer eyvanlardan daha geniş ve uzun tutulmuştur. Burada bilinçli olarak güney eyvana vurgu yapılmak istenmiştir. Güney eyvanın beden duvarlarından yan bölümlere açılan birer açıklık bulunmaktadır.
- Doğu ve batı eyvanlar, büyüklük ve süsleme bakımından benzerlik göstermektedir. Camiye girişi sağlayan iki taç kapı, bu eyvanlara açılmaktadır.
- Kuzey eyvan da, düzen açısından güney eyvanı andırır niteliktedir. Beşik tonozla örtülüdür. Eyvanın iki yanında birer açıklık yer almaktadır.
- Minare batı yönde bulunur. Sekizgen bir kaide üzerine oturan minare, silindirik bir formdadır. Minare gövdesi, oldukça sade tutulmuştur. Tek tezyinat, tuğlaların istiflenmesiyle oluşturulan yazı stili ve geometrik süslemelerdir.
- Harim, kare planlı ve kubbe ile örtülüdür .
- Kubbe, sekizgen bir kasnak üzerine oturmaktadır. Kasnakta, dört ana yönde sivri kemer açıklıklı pencereler bulunmaktadır. Kubbede, sadece bir tane pencere açıklığı yer almaktadır. Kubbedeki tek tezyinat, tuğla istiflenmesidir.
- Harim, mihraba paralel 3 sahına ayrılmıştır. Ortada mihrap önü kubbesi, dik bir sahın olarak diğer 3 sahını keser. Mihrap önünde bulunan kuzey eyvan, daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Kubbe, duvarlar üzerine oturur ve ikişer kemer açıklığıyla yan sahınlara geçiş sağlanır. Kubbeye geçişte, üç dilimli tromp ve 16 sivri kemer kullanılmıştır.
Süsleme Özellikleri
Camide, tuğla ve alçı malzeme kullanılmış olup; süslemede, geniş ölçüde stukodan faydalanılmıştır. Ayrıca minarenin özgün kısmında yer alan çini kalıntıları, tezyinatta çinilerden de yararlanıldığını göstermektedir.
Dışarıdan gayet sade görünen caminin ana ibadet mekanının önemi, yüksek merkezi kubbeyle belirtilirken, içeride duvarlar üzerinde yer alan kitabe şeridi ve tuğla süslemelerle değişik bir görüntü elde edilmiştir. Zengin alçı tezyinatıyla göz dolduran mihrap, 1156 yılında tamamlanmıştır.
Zevvare Mescid-i Cuma’nın taban bölümüne kadar yıkılmış olan minaresi, firuze ve turkuaz rengi, sırlı çini kalıntılarına sahip olduğundan, bu tip çinilerle zengin biçimde tezyin edildiğini göstermektedir. Duvarların üst kenarında, çiçekli kufi kitabe kuşağı yer alır. Tromp ve kubbe içi, tuğla istiflemeleriyle hareketlendirilmiştir. Burada geometrik figürler, baklava desenleri oluşturmuşlardır.
