İnşa Tarihi
Ardistan Mescid-i Cuma’nın inşa tarihi, kesin olarak bilinmemektedir. Ancak yapının Zevvare Mescid-i Cuma’dan önce inşa edildiği tahmin edilmektedir. Yapıdaki en eski kitabe, 1158 yılına aittir. Güney eyvanında, 1160; mihrapta ise, 1158’e tarihlenen kitabeler mevcuttur.
Bulunduğu Yer: İsfahan’ın 108 km kuzeyinde, Ardistân’ın sehir merkezinde yer almaktadır.
Bani ve Mimarı: 1158 tarihli kitabede, yapının bânisinin Ebû Tâhir el-Huseyn bin Gâli bin Ahmed olduğu belirtilmiştir.
Mimari Tanım – Plan
XII. yüzyıl Selçuklular döneminden kalma en ilgi çekici camilerden biri, Ardistan Mescid-i Cumasıdır.
Eski bir Abbasi camiinin temelleri üzerine inşa edilmiştir. Ardistan Mescid-i Cuma’nın, ilk inşasından itibaren birçok bölümü yıkılmış, zamanla yeni ilavelerle günümüzde bir yapı topluluğu oluşturmuştur. Bu topluluk içerisinde; medrese, kervansaray, su mahzeni ve hamam yer alır.
Ardistan Mescid-i Cuma, sonraki ilavelerle değişiklik geçirmiş kuzey-batı cephesine bir medrese eklenmiştir. Yapıdaki trompların altında ve duvarların yukarısında bulunan yazı şeridi ve süslemeler, bu eklemelerle birlikte gerçekleşmiştir. Bu eklemeler, İsfahanlı mimar üstad Mahmud’un eseridir. Ardistan Mescid-i Cuma, Büyük Selçukluların ilk dört eyvan planlı camilerinden olması sebebiyle önemli bir yere sahiptir. Yapı, pek çok açıdan Zevvare Camii’ne benzemektedir. Yapının kubbe çapı ölçüleri, sekiz kenarlı ayaklar, eyvan düzeni ve köşe trompları, Zevvare Camii ile ortak yönleridir.
- Ardistan Mescid-i Cuması kuzey-güney doğrultu ve düzgün olmayan dikdörtgen bir plana sahiptir.
- Yapı, mihrap önü kubbeli bir harim ve dört eyvanlı avludan ibarettir. Bu yönüyle Selçuklu cami tiplojisinde, açık ve kapalı mekandan oluşan camilere örnek teşkil etmektedir.
- Yapıda toplam 6 giriş bulunmaktadır. Günümüzde yapıya giriş, doğu yönde bulunan taç kapıdan sağlanır. Buradan, avluya geçişi sağlayan eyvana ulaşılır. Harime giriş ise, avludan sağlanır.
- Avlu, kuzey-güney yönde uzanan dikdörtgen planlı bir düzene sahiptir. Dört yönde eyvanlarla hareket kazanmıştır. Eyvanların arasında kalan cepheler iki ve üç katlı revaklarla abidevi bir görünüm kazanmıştır.
- Batı eyvanda sivri kemerli bir açıklık ile diğer hücrelere geçiş sağlanır. Eyvanın duvardan tonoza kadar uzanan kısmı, iki katlı düzenlenmiştir ve her kata yan yana ikişer sivri kemerli girinti açılmıştır.
- Güney yönde bulunan eyvan, beşik tonozla örtülü olup sivri kemerlidir. Sivri kemerli açıklıklarla yan mekanlara geçiş sağlanmıştır.
- Doğu eyvan ise, düzen açısından batı eyvanı tekrarlamıştır.
- Kıble eyvanı, kuzey eyvanından; kuzey eyvanı da yan eyvanlardan daha geniştir.
- Yapıya ait minare, kuzeybatı köşede olup üst kısmı yıkılmıştır. Tuğla malzemeden inşa edilen minare, tezyinat açısından sade tutulmuştur.
- Her üç yapıda da, aynı plan, aynı inşaat malzemesi, aynı süsleme prensibi göze çarpmaktadır.
Süsleme Özellikleri
Tuğlaların değişik istiflenmesiyle oluşan süslemeler, kubbe ve tromp içerisinde yoğunlaşmıştır.
Tezyinatında kullanılan baklava dilimi süslemeleri, Zevvare Camii’nden daha itinalı işlenmiştir. Ayrıca yapıda farklı olarak; paye, kemer ve kitabe yüzeylerinde alçı süslemelere de rastlanır. Böylece toplu bir mekan etkisi yaratılarak zengin bir görünüm elde edilmiştir. Yapıda, geometrik ve bitkisel kompozisyon kullanımına devam edilmiştir.
Mihrap, dikdörtgen bir formda olup iki bordür ve içerisi sivri kemerli iki silmeden oluşur. Bordürde kitabe kuşağı yer almaktadır. Mihrap nişi, bitkisel ve geometrik motiflerle bezenmiştir.
