Tonoz Nedir?

Mimaride bir üst örtü elemanı olarak sıkça kullanılan tonoz, kemerlerin bir araya gelmesiyle oluşturulan tavan örtüsüdür. Daha çok tuğla ve taş malzemeyle örülen tonoz, form olarak alttan iç bükey olmak üzere yarım silindir biçimine sahiptir. Tonoz önce Mezopotamya’da, daha sonra sırası ile Romalılarda ve Orta Çağ’da ise Roman mimarlığında önemli bir yapı unsuru olmuştur.

Tarihi yapılarda, örttüğü mekanın geometrik biçimine, işlevine ve kesitini oluşturan eğrinin formuna göre çok çeşitli tonoz çeşitleri geliştirilmiş ve uygulanmıştır.

Tonoz Çeşitleri

1) Beşik Tonoz: Mimari yapıların üst örtüsünde sıkça kullanılan beşik tonoz, özellikle anıtsal yapıların revak, avlu, koridor, galeri gibi mekanları ile çarşı, han gibi uzun dikdörtgen planlı yapıların üst örtülerinde sıkça kullanılmıştır. Form olarak yarım silindir biçimindedir ve kesit eğrisini oluşturan kemerler yarım daire biçimindedir.

2) Çapraz Tonoz: İki beşik tonozun dik açıyla kesişmesinden oluşan çapraz tonoz, haç tonoz olarak da bilinmektedir. Çapraz tonoz, Korelanj ve Romanesk üslubuyla inşa edilmiş mimari yapıların üst örtüsünde sıkça kullanılmıştır. Çapraz tonoz, Gotik üslupla birlikte yapılan  eklemelerle daha karmaşık ve zarif bir yapıya sahip olan kaburgalı tonozlara dönüşmüştür.

3) Yıldız Tonoz: Mimari yapıda kemer ve tonozların yıldız benzeri bir görünüm oluşturacak şekilde bir araya getirilmesiyle oluşan eğrisel örtülerin genel adıdır. Yıldız tonoz daha çok geç gotik kiliselerde uygulanmıştır.

4) Ağ Tonoz: Omurgaların bir ağ biçimi oluşturacak şekilde tonoz yüzeyini kaplamasıdır. Ağ tonoz, daha çok gotik mimaride kullanılmıştır.

5) Geçme Tonoz: İki beşik tonozun çapraz bir şekilde birbirini dik olarak kesip geçmesinden meydana gelen tonoz çeşididir.

6) Aynalı Tonoz: Manastır tonozunun üst bölümünün yatay bir düzlemle kesilmesiyle elde edilen örtüye “Aynalı Tonoz” denir. Ortasında meydana gelen düz dörtgen yüzeyden dolayı bu ismi almıştır.

7) Basık Tonoz: Yüksekliği açıklığının yarısından az olan tonozlara basık tonoz denir. Tonozu oluşturan kesit eğrisi basık kemerle oluşturulmuştur.

8) Sivri Tonoz: Tonozu oluşturan kesit eğrisi sivri kemerle oluşturulmuş olan tonoz çeşididir.

10) Altı Bölümlü Tonoz: Altı bölümden meydana gelen iki küçük ve 4 büyük ayağa oturan bir çeşit Gotik tonozudur. Altılı tonoz olarak da bilinir.

11) Eğik Tonoz: Tonozun başlangıç ve bitiş noktalarındaki kemerlerin yüksekliği birbirinden farklı olan tonoza eğik tonoz denir. Uzun kenarı boyunca bir kesit alındığında rampa gibi eğik bir görünüme sahip olduğundan “rampa tonoz”  olarak da adlandırılmıştır.

12) Manastır Tonozu: Kare planlı yerlerin örtülmesinde kullanılan ara kesitleri, karenin köşegenlerinden geçen 4 kemer olan 4 tonoz parçasından meydana gelen tonoz çeşididir.

13) Tekne Tonoz:  Dikdörtgen planlı bir mekanın kısa kenarlarından başlayarak yükselen iki manastır tonozunun, uzun kenarlar arasındaki tonozla birleşerek meydana getirdiği örtü, “Tekne Tonoz”dur. Ters çevrilmiş bir teknenin görünümüne benzeyen tonoz “Mulden tonozu” olarak da bilinir.

14) Kaburgalı Tonoz: Ara kesitleri kordon şeklinde taştan çubuklarla donatılmış tonoz çeşididir. Daha karmaşık düzenli bu çeşitte, tonoz yüzeyi taş ya da tuğladan örülen kaburgalarla sağlamlaştırılır. Erken Gotik üslubun en önemli ögelerinden olan kaburgalı tonoz, çapraz tonoza göre daha fazla orantısal değişim sağlayan bir biçimdir.

15) Yelpaze Tonoz: Kaburgalı tonozun kaburgalarının aynı yay üzerinde bulunduğu ve birbirinden eşit bir mesafede bulunarak yelpaze görüntüsü yarattığı bir biçimdir. Özellikle İngiltere ile özdeşleşen bu tonoz şeklinin en eski örneği 1351’de, Gloucester Katedrali’nde inşa edilmiştir.

16) Kubbeli Tonoz: Yarım küre biçiminde olan tonoz çeşididir. Bizans ve Roma mimarisinde sıkça tercih edilen kubbeli tonoz kemerlerin bir araya gelmesiyle oluşturulur.

17) Yelken Tonoz: Kare planı örten kubbenin dört yanının birer kemer düzlemiyle kesilmesinden kalan örtü sistemine yelken tonoz denir. Yelken tonoz, MS 3. yüzyıldan sonra Anadolu’da kullanılmıştır. Asma kubbe olarak da bilinir.

Bunların dışında; bir kürenin dörtte biri yani yarım kubbe biçiminde olan tonoza fırın tonozu,  planı iç içe iki daire şeklinde olan tonoza halka tonozu, yukarıya doğru sarmal olarak dolana dolana yükselen ve genellikle minare, kule merdivenlerinin altına yapılan tonozlara helezonik tonoz, küresel kubbe biçimindeki tonozların üst tarafından bir takke gibi olan tonoza takke tonozu, dörtte bir kubbe biçiminde istiridye kabuğunu andıran tonoza ise tarak tonozu denilmektedir.

Yararlanılan Kaynaklar

• Adnan Turani – Sanat Terimleri Sözlüğü
• Doğan Hasol – Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü
• MEB – İnşaat Teknolojisi
• İnş. Müh. Hasan Ali Mahrebel – Tarihi Yapılarda Taşıyıcı Sistem Özellikleri, Hasarlar, Onarım ve Güçlendirmek Teknikleri (Yüksek Lisans Tezi)