İnşa Tarihi : Kümbet-i Ali, 1056 yılında inşa edilmiştir.
Konumu: Yapı, İsfahan’ın güneyinde yer alan Abarkuh şehrinde bulunmaktadır.
Bani ve Mimarı: Kümbet-i Ali, Tuğrul Bey zamanında inşa edilmiş olup mimarı hakkında bilgi bulunmamaktadır.
Mimari Tanım
Büyük Selçuklu döneminde inşasına sık rastlanılan mezar anıtları, kaynağını Gazneli ve Karahanlı mimarisinden almış olup, bu alanda gelişmiş örnekler vermişlerdir. Abarkuh şehrinde bulunan Kümbet-i Ali, Chil Duhteran ( Kırk Kızlar) Kümbeti gibi 448(1056) yılında inşa edilmiştir. Bu iki türbe Tuğrul Bey zamanında inşa edilmiş olup Büyük Selçuklu mezar yapıları arasında en eski tarihli yapılardır.
Plan Özellikleri
Tuğla malzemenin aksine taş malzeme kullanılarak inşa edilen Kümbet-i Ali sekizgen gövdeli kubbe ile örtülü bir yapıdır.
Bu devirde Türkistan ve İran’da ana inşaat malzemesinin tuğla olması ve Kümbed-i Ali’nin taştan yapılmış olması, yapıyı ilginç kılmaktadır. Ancak bu dönemde tuğla malzeme ağırlıklı olarak tercih edilse de az sayıda da olsa taş malzeme kullanılarak yapılan örnekler de karşımıza çıkmaktadır. Nitekim Tuğrul Bey devrinin önemli devlet adamlarından Şerefül Meali Anuşirvan’ın yaptırdığı Ribat-ı Anuşirvan ile Türkmenistan ve Özbekistan Sovyet Cumhuriyetleri sınırlarının birleşme alanında bulunan ve 11-13. yüzyıl eseri olarak tarihlendirilen Kız Kale’nin blok kesme taştan yapılmış olması, bu konudaki önemli örneklerdir.
Bir kaide üzerinde yükselen Kümbet-i Ali’de, sekizgen gövdeden kubbeye geçişte geniş bir mukarnas kornişi kullanılmıştır. Mukarnas kornişin altında ince bir kufi kitabe kuşağı vardır.
Dönem mezar mimarisi ve kümbetin cephe tasarımına bakıldığında üst örtünün içte kubbe dışta piramit külah ile kapatıldığı anlaşılmıştır. Mukarnas kornişinin geniş olması ve kubbeyi tam olarak sarmaması bu fikri doğrulamaktadır. Yapıya giriş dikdörtgen bir forma sahip açıklıktan sağlanır. Portal sivri kemerli bir niş içerisine alınmış olup, nişin hemen altında yer alan yüzeyde yazı kuşağı bulunmaktadır.
Yapıyı kubbede yer alan küçük açıklıklar aydınlatmaktadır. Kubbe altında dikdörtgen bir şerit halinde cepheyi dolaşan kör nişler yer alır. Bu nişler kubbeye geçişte etkilidir.
Süsleme Özellikleri
Kümbet-i Ali genel olarak sade bir görünüme sahiptir. Düz bir cepheye sahip yapıda, portal ve kubbeye geçişte kullanılan mukarnas korniş yapıyı hareketlendiren iki unsurdur. Kümbed-i Ali’de duvardan kubbeye geçilmeden önce mukarnaslardan meydana gelen bir kuşak bulunmaktadır. Bu zengin mukarnas kuşağı yapıya plastik bir değer kazandırmaktadır. Bunun altındaki kufi yazı kuşağı ise bu etkiyi biraz daha arttırmaktadır. Portal nişinde yer alan yazı kuşağı ise iki örgü motifi arasında yer alarak portali hareketlendirmiştir.
Yararlanılan Kaynaklar
- Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
- Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
