İznik Yeşil Camii

İnşa Tarihi: H.780 (1378) tarihlidir.

Konumu: Yeşil Camii, İznik’in doğusunda Lefke Kapısı yakınında bulunmaktadır.

Bani ve Mimarı: Yapının banisi Halil Hayreddin Paşa bin Ali ve mimarı Hacı bin Musa’dır.

Tarihçesi

Caminin kuzey cephesindeki giriş kapısı ile son cemaat yeri kapısı üzerinde bulunan iki kitabeden, Sultan Murad Hüdavendigar döneminde, Halil Hayreddin Paşa bin Ali tarafından 780 (1378) tarihinde caminin inşasının emredildiği ancak Hayreddin Paşa’nın ölümü üzerine 794 (1392) yılında inşaatın tamamlandığı anlaşılmaktadır. Ayrıca yapının mimarının Hacı bin Musa olduğu, kitabede yer alan bilgiler arasındadır.

Mimari Tanımı

Plan şemasıyla tek kubbeli camilerde mekanın genişletilmesinde önemli bir yeri olan Yeşil Camii, planı kadar; malzemesi, işçiliği, teyzinatı ve mimarisindeki çinileriyle de ayrı bir değere sahiptir. Günümüzde oldukça bakımlı olan cami ibadete açıktır.  Adını sırlı tuğla ve çinilerle süslü minaresinden alan caminin cepheleri hafif sarımtırak renklerde düzgün kesilmiş mermer bloklarla kaplıdır. Cami, kuzeyinde (burada yer alan sütunlara dayanarak) aynı avluyu paylaştığı ve bugün günümüze ulaşmayan darü’l-hadis niteliğindeki medresesi ve güneydoğuda yer alan, günümüzde harap bir şekildeki bulunan hamamı ile bir külliye teşkil etmekteydi.

Plan Özellikleri

İznik Yeşil Camii, harim ve son cemaat yerinden ibaret dikdörtgen plana sahiptir. Harim merkezi bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe bir kasnak üzerinde yükselir ve kubbeye geçişte Türk üçgeni kullanılmıştır. Harimin kuzeyinde yer alan mekan, mukarnas başlıklı iki sütuna oturan sivri kemerli üç birimle bir kademe genişletilmiştir. Ortadaki birim iri mukarnaslı geçişli sekiz dilimli bir kubbe ile örtülü olup kubbe ortasında muhtemelen sonradan kapatılmış olan küçük bir aydınlık feneri vardı. İki yanda yer alan birimler aynalı tonozla örtülmüştür. Bu revak uygulaması Osmanlı Mimarisinde çok fazla kullanılmayarak bir deneme olarak kalmıştır.

Ön cephede üç, yanlarda ikişer sivri kemerli açıklıklı üç bölüm olarak düzenlenen son cemaat yerinde köşelerde “L” şeklinde payeler, ortada ön cephede iki, yanlarda ise birer sütun mevcuttur. Son cemaat yerinde orta birim, mihrap ekseninde iki yarım tonoz arasında mukarnaslı geçişli yüksek sekizgen kasnak üzerinde on altı dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin kasnağında dört yönde sivri kemerli birer küçük pencere görülür. İki yanda bulunan birimler ise aynalı tonozla örtülü olup tonozlar dıştan kurşun kaplı çatı altına gizlenmiştir.

Cephede ortadaki açıklığın içine sütun başlıkları kesilip iri mukarnaslı söve ve lento yerleştirilmiştir. Taçkapı görünümü kazanan girişte lento üzerinde yapının kitabesi yer almaktadır.

Minare, Anadolu mimarisinde ilk kez camiyle bütünleşmektedir ve girişe göre son cemaat yeri ile cami harimi arasındaki konumu sonradan yaygınlaşan bir düzenlemedir.

Tezyinat Özellikleri

Tezyinat özellikleriyle de ön plana çıkan Yeşil Camii tezyinatında; taş, mermer ve çini malzeme kullanılmıştır. Yapının hemen her yerinde mermer kabartmaların yer aldığı taş süslemeler göze çarpmaktadır. Çini süsleme sadece minarede kullanılmıştır. Yapının taş süslemelerinde yer yer gri damarlı beyaz mermer kullanılmıştır. Korkulukların ajurlu olması dışında, bütün taş süslemeler kabartma olarak işlenmiştir.

Yapının alt kat pencere süslemeleri birbirinden farklıdır. Mihrap duvarının alt kısmında bulunan pencerelerin alınlıklarında ki yuvarlak madalyonlar yer alır ve sade bir düzenlemeye sahiptir. Batı cephede yer alan pencere alınlıklarını rumilerden oluşan bitkisel bir kompozisyon çevrelemektedir.  Doğu cephesinde bulunan diğer bir pencere, süslemesi açısından yine farklılık gösterir. Alınlığı boş bırakılan bu pencerenin etrafı, stilize edilmiş lotus ve palmetlerden oluşan bir bordürle çevrelenmiştir.

Minare kaidesi, mermerden dışarıya taşkın mukarnaslı ve palmet motifli bir bilezik ile başlar. Diğer kısımlar çini kaplanmıştır. Çini kompozisyon mukarnas dizileri, mermer şeritler ve zikzaklı bir desene göre oluşturulmuştur. Minare, yeşil ve morun değişik tonlarını taşıyan renkli sırlı tuğlalarla kaplıdır.

Son cemaat yerinde oldukça yüksek tutulan yan birimlerin cepheleri rumili ve palmetli bordürle çevrelenmiş, geometrik kompozisyonlu ve ajurlu taş şebekelerle kapatılmıştır. Mihrap ekseninde yer alan kapı, mukarnaslı başlıklara oturan sivri kemer altında iki renkli taş geçmeli ve basık kemerli bir açıklığa sahiptir. Sivri kemerin üstünde üç dilimli bir palmetten oluşan tepelik görülür. Kapı açıklığının köşeleri farklı başlıkları olan yivli sütuncelerle yumuşatılmış, sütuncelerin etrafı lotus-palmet dizisiyle çevrilmiştir.

Caminin iç portali, dış portale göre daha sadedir. Giriş revakında köşe ayaklarını rumi bir oyma friz bitirir. Revak altındaki pencerelerin sövelerinin zengin bir silme takımı vardır. Kemer aynasında bir hatayi’li ya da hatayi rümi karışımı taş oymalar ve çiçekli kufi yazı şeritleri vardır. Camiye giriş kapısı, mukamaslı bir konsola oturan sivri kemeri ve iki renkli geçme basık kemerli hatılı ile klasik dönemi hazırlayan bir uygulamadır. Giriş sofasını kubbe altından ayıran sütunların başlıkları mukarnaslıdır. Bu sofada örtü, iki yanda manastır tonozu, ortada küçük bir yivli kubbedir. Kubbe sekizgen bir kasnağa oturur. Köşelerde düz üçgensel pandantiflerle yivler arasında ilginç bir mukarnas dizisi vardır.

Zengin süslemeli mermer mihrap iki yandan sütunçelerle sınırlanmış ve süslemesiz bir bordürle çevrelenmiştir. Mihrap nişinin iki köşesi de sütunçelerle yumuşatılmış, ancak sağ köşedeki sütunçe tahrip olmuştur. Beş kenarlı nişin içinde ortada geometrik kompozisyonlu madalyon, iki yanda yine geometrik kompozisyonlu sekiz kollu yıldızlar yer almaktadır. Üstte iri silmeli altıgenlerden meydana gelen zencerek bordürden sonra mukarnaslı yaşmak mevcuttur.

Yararlanılan Kaynaklar

• Doğan Kuban – Osmanlı Mimarisi
• Yıldıray Özbek – Erken Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme
• Abdülhamit Tüfekçioğlu – Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı
• islamansiklopedisi.org.tr