İnşa Tarihi: H.746 (1345/46) tarihlidir.
Konumu: Hacı Hamza Camii, İznik’in merkezinde Ayasofya’nın karşısında, Lefkekapısı’na giden ana caddenin kenarında bulunmaktadır.
Bani ve Mimarı: Hacı Hamza b. Erdemşah tarafından yaptırılmıştır.
Tarihçesi
Yapı kitabesinden edinilen bilgilere göre cami, 746 (1345) tarihinde Hacı Hamza b. Erdemşah tarafından yaptırılmıştır ve baninin kimliği “a’yanın ileri gelenlerinden” sıfatıyla açıklanmıştır. 1924 yılında, belediye binasının yapılması amacıyla cami ve yakınındaki türbe yıkılmıştır. Türbe kitabesinde “Mimar Hacı Ali” isminin varlığı türbeden dört yıl önce inşa edilen caminin inşasında da aynı kişinin çalıştığı fikrini kuvvetlendirmektedir. Osmanlı Dönemi’ne ait, ismi ve eseri bilinen ilk mimarın kitabede yer alması kitabenin önemini arttırmaktadır.
Mimari Tanımı
Hacı Hamza Bey Camii, Osmanlı Mimarisinin İznik’te inşa edilen ilk yapılardan olması nedeniyle oldukça önemli bir yere sahiptir. 1927 yılında araştırmacı Taeschner yapıyı incelemiş 1932 yılında kitabelerini yayınlamıştır. Hacı Hamza Bey Camii’ne dair bilgiler 1935’lerde K. Otto-Dorn tarafından tekrar incelenmiştir. Memduh Turgut Koyunluoğlu ve Ekrem Hakkı Ayverdi cami ve türbenin 1924’te yıktırıldığını yazmıştır. Taeschner’in yapıyı 1927 yılında görmüş olması tarihlerde bir karışıklığa neden olmuştur. Hacı Hamza Bey Camii’nin aslında bir Bizans kilisesi olduğu yolundaki halk söylentisine inanmak zordur. Taeschner’in tarifi ve Otto-Dorn’un tespit ettiği duvar kalıntıları bu küçük camide hiçbir Bizans izine işaret etmez. Mihrap nişinin girişin karşısında ve esas eksen üzerinde değil yan duvarda oluşu da bu hususta bir dayanak sayılmaz. Nitekim İznik’te Nilüfer Hatun İmareti’nin namaz mekanındaki mihrap da yan duvardadır. İznik belediye binası inşasında cami ve türbe yıkılmış 1935’li yıllarda Hacı Hamza Bey Camii ve Türbesinden bir iz kalmamıştır.
Plan Özellikleri
Hacı Hamza Bey Camii, kare planlı ve tek kubbeli olup girişinde iki yanı duvarla kapalı son cemaat yeri bulunmaktadır. Yapının eski fotoğraflarından son cemaat yerinin bir bölümünün dışarıya geniş bir kemerle eyvan biçiminde açıldığı görülür. Caminin minaresi son cemaat yerinin sol duvarına bitişiktir. Kalın kısa gövdeli minaresi ile ancak eski resimlerinden tanınabilmektedir. Bundan dört yıl sonra 750 (1349) ‘da yaptırılan ve yine eski resimlerde görülen türbe kare gövde üzerine piramit külahlı bir plana sahiptir. Taeschner’in tarifine göre cami, erken Osmanlı yapı sanatı için tipik olan taş dizileriyle inşa edilmiştir. Son cemaat yeri duvarlarının taş işçiliği önemlidir ve duvarlarda çok sayıda devşirme malzeme kullanılmıştı. Taeschner cami kapalı olduğundan içine girememiş, yalnız batı cephesindeki pencerelerin nispeten yeni olduğunu belirtmiştir. Taeschner, türbe ile cami arasında eski bir çeşme ile çok sayıda mezar taşı da tespit etmiştir.
Hacı Hamza Bey Camii’nin harim kısmı hakkında yeterli bilgi yoktur. Ancak iki eski fotoğraf bu bölümü örten kubbenin biçimini belli eder. Türk mimarisinde görülmeyen bir şekilde bu kubbe kasnaksız olarak harimin üstünü kapatır. Taeschner de bunun orijinal olup olmadığı hususunda şüpheye düşmüştür. 1882’ye doğru çekilen fotoğraftan sonra, kiremit örtülü olan kubbenin kabuğu üzerinde dört pencere açılmış olduğu görülür. Cami, buradaki cadde ve yaya kaldırımının yapılması sırasında zeminden oldukça aşağıda kaldığı için halk tarafından Çukur Cami olarak adlandırılmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Ekrem Hakkı Ayverdi – Osmanlı Mimarisinin İlk Devri
- Oktay Aslanapa – Osmanlı Devri Mimarisi
- Abdülhamit Tüfekçioğlu – Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı
- islamansiklopedisi.org.tr
 tarihinde Hacı Hamza b. Erdemşah tarafından yaptırılmıştır){kind=link}