Merdiven Sembolizmi
Merdiven, genel bir tabirle, bilmeye ve bilinçlenmeye yönelik kademeli bir yükseliş ve şekil değiştirmenin soyut bir sembolü olarak kullanılmıştır. İnişi ve çıkışı olan çift yönlü bir yol ve araçtır ve merdivenin üzerindeki hareketler, kademeli bir biçimde yapılmaktadır.
Göğe yükselen merdiven, oradaki tanrısallığa doğru bir tırmanma ve ona özgü değerleri; yer altına doğru yönelen merdiven ise, oradaki bilinmeyenleri ve bilinçaltının derinliklerinde yatan gizli şeyleri öğrenme tutkusunu ifade eder. Göğe yükselen merdivenin beyaz; yeraltına doğru giden merdivenin de siyah olduğu tasarlanır. Başı ve sonu görünmeyen bir döner merdiven ise, gizem sembolüdür.
Ayrıca merdiven; fiziksel denge, dünyanın ekseni ve hayat ağacının bir sembolü olarak da ifade edilir.
Basamak Sayılarındaki Anlam
Merdiven üzerindeki hareketler kademeli olarak yapıldığı için bu sembol, basamak sayısıyla birlikte yorumlanmalıdır. Örneğin; bazı kulelerde ve eski tapınaklarda merdiven basamaklarının sayısı, sayıların uğurlu kabul edilmesi ya da mitolojik bazı inançlar sonucu, bu sayılarla eşdeğer olarak kullanılmıştır.
Buna Didim Apollon Tapınağı, örnek verilebilir. Didim Apollon Tapınağı’nın platformu, 7 basamaklıdır ve bu sayı, tanrının kutsal sayısı olarak kabul edilir. Sembolizm, prensiplerine göre 4 dünya, 3 gök olduğu için 7 sayısı, yerle göğü birleştiren bir sayı olarak telakki edilir.
Bir başka örnek de Meksika’nın Yucatan Adası’nda bulunan, El Castillo(kale) adıyla tanınan Kukulkan Piramidi’dir. Maya Uygarlığı tarafından inşa edilen tapınağın mimarisinde, dinsel açıdan önemli olduğu sanılan astronomi unsurları yer alır. Piramidin her dört merdiveni, 91 basamaklıdır. Üst platformla birlikte toplam sayısı 365’e ulaşan basamaklar, Maya takviminin 365 gününe denk düşer.
Cami minarelerinin şerefe merdivenlerinde de, Esmau’l-Hüsna’ya (Esmau’l-Hüsna, en güzel isimler demek olup 99 tanedir ve Allah’ın 99 ismini ifade eder.) izafeten çoğu kez 99 basamak bulunmaktadır. Örneğin; İshak Paşa Camii ve Ani’deki Alpaslan Camii’nde, 99 basamak bulunmaktadır.
Merdivenin Sembolik Olarak Kullanımı
Eski Mısırlılar, merdiveni göğün katlarına çıkaran manevi bir yükseliş aracı olarak sembolleştirmişlerdir. Piramitlerin dışını basamaklı bir şekilde ören Mısırlılar, ölülerin ruhlarının Osiris’e ulaşmasını kolaylaştırma amacı gütmüşlerdir.
Ayrıca merdiven sembolü, hem yaşayanlar hem de ölüler için bir tılsım olarak kullanılmıştır. Kullanılan bu tılsımın ölümden sonra ruhların bu dünyadan yükselmesi için bir araç olacağına inanılmıştır.
Osiris’in Ölüler Diyarı’ndan kurtulması da, Ra’nın yardımıyla Horus’un öteki dünyadan yeryüzündeki tanrıların dünyasına kadar ulaşabilecek uzunlukta bir merdiven yapmasıyla olmuştur.
Merdiven; yeraltı, yeryüzü ve gök olmak üzere, dünyanın üç kozmik katını birleştirmektedir. Örneğin; Kariye Müzesi’ndeki Jacob’un merdiveni, meleklerin gökten yere inip, göğe çıkmaları için kurulmuştur.
Yakub’un merdiveni, masonluktaki her obediyansta (locaların oluşturduğu ve bağlı oldukları örgüt) geçerli olan sanal bir merdivendir. Bu merdiven, gökyüzündeki tanrısal güce ve kudrete yükselmek amacıyla tasarlanmıştır. Yakub’un merdiveninin üst başındaki Ahura Mazda yıldızı gibi, sağ üst köşede ayı çevreleyen yıldızların sayısının yedi olması, inançsal ve mistik mükemmeliyet ifadesini, ayrıca bir locanın kusursuz olması için yeterli Mason sayısını da simgelemektedir.
İslam’da sözü edilen miraç; Arapça, merdiven ve manen göğe yükseliş demektir. Cami minberlerinin geleneksel biçiminin basamaklı oluşu ve işlevini, bu felsefenin ışığı altında değerlendirmek mümkündür.
Sümela Manastırı gibi özellikle yüksek yerlere kurulan manastır ya da diğer ibadet yerleri, burada inzivaya ve ibadete çekilen dindarların manen göğe çıkmalarını kolaylaştıran bir merdivenmiş gibi tasarlanmıştır.
Mezopotamya bölgesinde yaşayan insanların da, dini inançları gereği, merdiveni bir sembol olarak kullandığı görülür. Tapınaklar, yani yer ile gök arasındaki bağlantıyı sağlayan ve insanlar ile tanrıların karşılaştıkları yer olarak sembolize edilen zigguratlar, tanrıların yeryüzüne inmeleri düşüncesiyle, gökyüzüne uzanan merdivenler şeklinde kurgulanmışlardır.
Merdiven, sembolik anlamı sebebiyle mimari ve sanata da konu olmuştur. Özellikle Anadolu Selçuklu ve İlhanlılarda, taç kapı yüzeylerinde kabartma olarak işlenen hayat ağacı, belli bir sembolik anlamı ifade etmektedir. Yeryüzü ve gökyüzü (cennet) arasında bir geçit görevi gören hayat ağacının yaprakları, cennete uzanan yolda birer merdiven basamağı olarak görülmüştür. Örneğin; Erzurum Yakutiye Medresesi’nin taç kapısının yan duvarlarında bulunan hayat ağacı kabartmasının altında ve üstünde yer alan birer küre, yeryüzü ve gökyüzünü (cennet) temsil eder. Yeryüzünü temsil eden kürenin üzerinde, koruyuculuğuna inanılan iki aslan figürü yer alır ve bunlar, aynı zamanda bekçi görevindedir. Hayat ağacı üzerindeki kuş figürü ise, kutsal ruhu simgeler. Bu ruha ulaşmak için ise, merdiven basamakları bir araç olarak kullanılmıştır. Bu durum, Şaman inancıyla da ilişkilendirilir.
Merdivenin Altından Geçme
Günümüzde inanılan batıl inançlardan biri, merdiven altından geçmenin kötü şans getireceğidir.
Bu batıl inancın kökenine ilişkin düşüncelerden biri, bu inancın ortaya çıkışının Orta Çağ’a kadar dayandığı ve merdivenin, insanların asıldığı idam sehpasını (darağacı) sembolize ettiği şeklindedir. Buna göre; bir kişi, merdiven altından geçtiğinde, kendi ölümünün de asılmayla gerçekleşeceğine inanırdı. Ayrıca insanlar, merdivenin en üst basamağından asıldığı için; ruhlarının, yaslı merdivenin oluşturduğu üçgensel bölge içinde bulunduğuna, başka bir deyişle; bu bölgenin hayaletli olduğuna inanılırdı. Merdivenler, genellikle idam sehpasına yaslanırdı ve cesetleri kaldırmakla görevli kişilere yardım etmek için kullanılırdı. Bu esnada merdiven altından geçilmesiyle, cesedin üzerinize düşebileceği, bunun da yaralanmaya ya da ölüme neden olabileceği varsayılırdı.
Bu batıl inancın kökenine ilişkin başka bir düşünce ise, bu inancın Antik Mısır’a dayandığıdır. Mısırlılar, piramitlerin güçleri olduğuna dair kuvvetli bir inanışa sahiplerdi. Duvara yaslanmış şekilde duran bir merdiven bile, üçgen şeklinden dolayı bir piramidi sembolize ederdi. Eğer bir kişi, onun altından geçerse, kutsal piramidin gücünün zarar gördüğüne inanılırdı.
Daha eski bir inanışa göre ise, merdiven duvara yaslandığında oluşan üçgen şekli, Kutsal Üçlemeyi (Teslis-baba, oğul ve kutsal ruh) temsil etmektedir. Merdiven altından geçmek de, kutsal değerlere hakaret ve tanrıya karşı yapılmış bir saygısızlık olarak değerlendirilirdi. Ayrıca bunun, şeytanı içeri davet edeceği düşünülürdü.
Tarihte bu tarz batıl inançlara karşı olan gruplar da ortaya çıkmıştır. 1941 yılında, Amerika’nın Chicago eyaletinde, batıl inançlara karşı olan bir grup insan, The Anti-Superstition Society of Chicago (Chicago’nun Batıl İnanç Karşıtı Topluluğu) adında bir topluluk kurmuşlardır. Toplantılarında ise, özellikle uğursuzluk getirdiğine inanılan batıl inançları uygulamışlardır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Necmettin Ersoy- Semboller Nasıl Okunur
- AYŞE NİHAL ALODALI- Mimarlıkta Sembolizm
- Kathryn Wilkinson-Semboller ve İşaretler
- Mitoloji- NTV Yayınları
