Özkent Türbeleri

Konumu: Özkent Türbeleri, Özkent (Uzgen) şehir meydanının güney doğu köşesinde yer almaktadır.

İnşa Tarihi: Orta Türbe 1012-1013, Kuzey Türbe 1152 ve Güney Türbe 1187 yılında inşa edilmiştir.

Bani ve Mimar: Orta Türbe, Nasır bin Ali ve Kuzey Türbe, Celaleddin Hüseyin için yaptırılmıştır.

Mimari Tanım

Karahanlıların en eski portalli mimari örneklerinden olan Özkent Türbeleri, Özkent (Uzgen)’te inşa edilmiş yan yana sıralanan üç türbeden ibarettir. Yapılar  “ Orta Türbe”, “Kuzey Türbe” ve “Güney Türbe” diye adlandırılmıştır.  Orta Türbe 1012-1013 senesinde Karahanlılardan Nasır bin Ali için yapılmış olup Kuzey türbe Celaleddin Hüseyin tarafından 547 (1152)’de yaptırılmıştır. Güneyde bulunan üçüncü türbe, kitabesine göre 582 (1187) inşa edilmiştir. Ancak kitabe tahrip olduğu için isim yazılı olan orta kısım kaybolmuştur. 1920 yılında yapılan araştırmalara göre ilk inşa edilen türbenin Orta Türbe (Nasır bin Ali Türbesi) olduğu anlaşılmaktadır. Kuzey türbe (Celaleddin Hüseyin Türbesi) inşa edilirken orta türbenin bir duvarı ve taşıyıcı elemanından faydalanılmış, güney türbe yapılırken de aynı şekilde bu işlem tekrarlanmıştır.

Plan Özellikleri

Üç türbeden oluşan Özkent Türbeleri,  Özkent (Uzgen) şehir meydanının güney doğu köşesinde yer almaktadır. Özkent Türbeleri benzer özelliklere sahip olup Orta Türbe (Nasır bin Ali Türbesi) daha büyük inşa edilmiştir.  Yapıların duvar kalınlıkları fazladır. Türbeler plan açısından benzerlik gösterir. Üç türbe de kare planlı ve kubbeli yapılardır. Kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır. Köşeleri yuvarlatılmış silindir bölümler cepheyi sınırlandırır. Yapılar içte ve dışta tuğla ve alçı malzeme kullanılarak bezenmiştir.

Orta Türbe: Yapı topluluğunun en eski ve en büyük yapısı olan Orta Türbe’nin bugün sadece tromp ve portalin bir kısmı günümüze gelebilmiştir. Diğer türbelere nazaran daha büyük inşa edilmiş olan Orta Türbe kare planlıdır.

Yapı içte 8.50 X 8.54 m dışta 11.44 X 11.28 m ölçülerine sahiptir. Türbe kubbe ile örtülmüş olup kubbeye tromplarla geçilmiştir ve kubbeyi köşelerde sivri kemerler taşımaktadır. Taşıyıcı kemerler duvara kademeli şekilde bindirilmiştir. Tromplarda tuğlalar, içe doğru darlaşıp dışa doğru açılır bir örgü sistemi ile örülmüştür.

Türbenin her yüzünde benzer ölçülere ve özelliklere sahip kapıları bulunur. Bu özelliğiyle, ünik bir eserdir.  Zemini kireç taşından yapılan türbenin batı cephesi diğer cephelerinden daha geniş tutulmuştur. Cepheyi köşe silindirleri sınırlandırmaktadır.

Türbenin zemini kireç taşından yapılmıştır. Batı cephe güney ve kuzey türbeden daha geniştir. Yapı birçok onarım geçirmiştir. Orta Türbe birçok onarım geçirmiştir. Onarımın etkileri doğu cephesinden açıkça belli olmaktadır. Bu cephede tuğla örgü sistemi değişikliğe uğramış, nişler yarı yarıya kapanmıştır. Batı cephesi de birkaç tamir geçirmiştir.

Kuzey Türbe: Orta türbenin kuzeyinde bulunan kuzey türbe ise kare planlı kubbe ile örtülü bir yapıdır. Kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır. Tromplu kubbe dört duvar üzerine oturur. Türbe cephesi ve dış görünüşü bakımından, Türk mimarisinin çığır açan en önemli eserlerinden biridir. Sivri kemerli portal nişi, geniş geometrik bordürlerle çevrilmiş, iki tarafta köşeler birer silindirik paye ile yumuşatılmıştır.

Güney Türbe: Kuzey türbeden 33 sene sonra yapılmış olan Güney Türbede kitabe tahrip edildiği için yapının kimin için yapıldığı bilinmemektedir.

Türbe Orta ve kuzey türbeden daha küçüktür. Yapı diğer türbeler gibi kare planlı kubbeli bir plana sahiptir.  Kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır. Trompların yüzeyi üçer nişlidir.

Türbe içten 6.40 X 6.43 m ölçülerine sahiptir. Yapının yüksekliği ise 11 m’dir. Yapıda sivri kemer kullanımı yaygın olarak görülür.  Türbeye giriş cephede yer alan üç açıklıktan sağlanır. Bunlardan biri orta türbeye geçişi sağlar. Güney yönündeki diğer kapı Kara Derya Nehri tarafına açılır. Bu kapı sonradan tuğlayla örülüp kapatılmıştır.

Süsleme Özellikleri

Özkent Türbeleri tezyinat açısından oldukça gelişmiştir. Geometrik motiflerin geniş yer kapladığı tezyinat programında, alçı ve tuğla malzeme ağırlıklı olarak kullanılmıştır. Yapılar içte ve dışta işlenmiş olup türbelerin genellikle ön cepheleri bezenmiştir.

Orta türbenin portalinde tuğla ve alçı süslemelerden yararlanılmıştır.

Yapının orijinal parçası olan köşe silindirleri tuğla örgülerle süslenmiştir.  Batı cephede yer alan sivri kemerli portalde tuğla örgü ile bir sıra bordür oluşturulmuştur. Portalin sağlam kalan geniş bordüründe, tuğladan birbirini kesen yarım sekizgenlerin meydana getirdiği dörtlü düğüm ve yıldız şekilleri sonraları Türk sanatında geometrik kompozisyonun gelişmesini sağlamıştır.

Yapının içi de dış cephesi gibi bezenmiştir. Kubbeye geçişte kullanılan trompların altında küçük nişlerde lotus ve palmetlerden oluşan bitki süslemeleri dikkati çeker. Tromp altlarında beyaz alçıdan iki sıra halinde işlemelere yer verilmiştir. Üst sıra alçı üzerine süsleme desenleri, alt sıra ise yazıya da yer verilen süsleme alanı durumundadır. Tromplar tuğla konsollar üzerine oturur ve tromp konsolunun başlangıcı buradaki süsleme kuşağının arasına isabet etmektedir. Orta türbede tromplara kadar duvarlar pişmiş tuğladan yapılmıştır. Tuğla örgü sisteminde çift tuğla düzeni uygulanmış ve duvar yüzeyine bir satranç tahtasının görünümü verilmiştir.

Kuzey türbede ise geometrik kompozisyonun yanında bitkisel bezemenin yoğunluk kazandığı görülmüştür. Portal niş kemerini kaplayan kitabe rumilerle işlenmiştir. Portal alınlığında damarlı rumiler, lotus ve palmetlerden ibaret ince detaylı süslemeler, üç sivri kemerli sathi nişe bölünmüş olan yüzeyi tamamen doldurmaktadır. Portal niş kemerinin iç yüzünde terrakotadan iri sekizgen yıldızlar, ayrıca dört kolla birbirine bağlanarak aradaki boşluklar kıvrık dallar palmet ve rumilerle doldurulmuştur. Bu kompozisyon da geometrik ve bitkisel motiflerin bir arada kullanılarak oluşturdukları uyumu görmek mümkündür.

Tezyinatta daha çok portal yüzeyine önem verilen kuzey türbenin süslemeleri orta türbeden daha dikkat çekicidir.

Kuzey türbede alçı ve tuğlanın yanında çini malzeme de kullanılmıştır. Türbedeki  çini, portal alınlığının tam ortasında kemerin en sivri noktasının üstünde küçük bir parçadan ibarettir. Çini parçası alt kısmında köşeli kırık çizgi meydana getirmek üzere beş kenarlıdır. Türbenin kuzey ve doğu duvarları işlemesiz olup yapının içi de oldukça sade tutulmuştur.

Güney türbe ise tezyinat açısından gelişmiş bir örnektir. Yapının portali ve sırsız terrakota üzerine yazılmış yazılar ve aynı usulle hazırlanmış terrakota süsleme plakaları yeni bir teknik uygulamanın somut örneklerini verir.

Portali sivri kemerli derin bir nişe sahip olan türbede cephe yüzeyi zengin bir süslemeye sahiptir. Süslemelerde bordürler ve panolar halinde çeşitliliğe yer verilmiştir. Nişteki süslemeler genel olarak geometriktir.

Türbenin portali inşa yönünden kuzey türbe ile aynı esaslara dayanırsa da süsleme tekniği ondan farklıdır. Tuğladan yuvarlak köşe payelerinin zengin baklava örgüsü, derin portal nişinde sütunlar üzerine oturan kitabeli kemer, ince kıvrık dallar, plastik rumi ve palmetlerle zenginleştirilmiş nesih bordür kitabeleri yanında örgülü kufi kitabe bordürleri ve diğer geometrik süslemeler yapıyı dikkat çekici yapmaktadır.

Güney türbe yapılırken inşaat tekniğinde ilerleme olmakla beraber asıl farklılık ve gelişme süsleme tekniğindedir. Güney türbenin doğu ve güney cephelerinde süsleme yoktur.

      Yararlanılan Kaynaklar

• Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
• Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
• http://www.islamansiklopedisi.info/
• archnet.org