Gazneliler Devri Mimarisi

Gazneli Devleti; Afganistan, Horasan ve Hindistan’ın kuzeyinde 962-1186 yılları arasında hüküm sürmüştür. Gazneli Mahmut döneminde, Asya’nın en büyük kültür merkezlerinden biri olan Gazne şehri, kendine özgü sanatıyla kendinden sonraki devletleri de etkilemiştir.

Gazneli Mahmut, şehri büyük ölçüde imar etmiş ve çok sayıda medrese, kütüphane, cami, kervansaray, türbe inşa etmiştir. Alimlere değer veren Sultan Mahmut, birçok alimi sarayında misafir ederek çalışmalarında onlara destek olmuştur. Firdevsi, Şehname’sini onun sarayında tamamlayıp, kendisine ithaf etmiştir.

Gazneliler, Karahanlıların ardından Orta Asya-Türk sanatının temsilcilerinden biri olmuş ve oluşturdukları sanat anlayışıyla Büyük Selçuklu ve Hindistan sanatını da etkilemişlerdir.

Gazneliler sanatlarını oluştururken Karahanlı ve Abbasi geleneklerinden faydalanarak kendilerine ait bir üslup yaratmışlardır. Abbasilerden örnek aldıkları İslami motifleri geleneksel Türk sanatı çerçevesinde kullanmışlardır. Karahanlılar döneminde gelişen İslam yapıları Gazneli sanatında zenginleşerek devam etmiştir.

Karahanlı mimarisinde sıkça görülen tuğla malzeme Gazneliler tarafından da kullanılmıştır. Gazneli sanatında Karahanlılardan farklı olarak tuğla malzemenin yanı sıra taş, mermer ve ahşap malzeme de kullanılmıştır.

Minareler

Gazneli minareleri, Karahanlı minareleriyle benzerlik gösterse de birtakım değişikliklere uğramıştır. Sekizgen bir kaide üzerine oturan minareler aşağıdan yukarıya bir bütün halinde değil de parçalı olarak ele alınmıştır. Tuğla malzemeden inşa edilen minarenin cephesi geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmiş olup motifler, tuğlaların değişik şekilde istiflenmesiyle oluşturulmuştur.

Dönemin dikkat çeken minareleri Sultan III. Mesut ve Behram Şah minareleridir.  Her iki minare de sekizgen kaide üzerinde yükselir. Gövde sekiz dilime ayrılarak panolar hâlinde süslenmiştir. Gazneli minareleri Karahanlı minarelerinden farklı olarak yukarı doğru daralmayı, gövdeyi farklı kısımlara bölerek sağlamıştır.

Camiler

Gazneli camileri genel olarak dikdörtgen planlı, mihrap önü kubbeli ve avlulu tasarıma sahiptir. Daha çok taş ve tuğla malzemenin kullanıldığı camilerde ahşap direkli örnekler de görmek mümkündür. Bu camiler Anadolu’da örneklerini gördüğümüz ahşap direkli camilere model olmuştur. Ağaç direkli camilerin en güzel örneği “Arus-ül Felek” camisinde görülmektedir. Arus-ül Felek Cami, Hindistan’dan getirilen ağaç direkler üzerine çatı ile örtülüdür.

Gaznelilerden kalan bir diğer önemli cami Leşker-i Bazar Ulu Camisi’dir. Yapı mimari bakımdan çağdaşı yapıları ve kendinden sonra inşa edilecek camileri etkilemiştir. Caminin temeli tuğla, gövdesi ise kerpiçten inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı yapı, mihraba paralel iki sahına sahiptir.

Mihrap önü kubbe ile örtülü camide, kubbe erken dönemlere aittir ve bu dönemin mimarı tarzının önemli uygulamalarındandır. Bu uygulama, Gaznelilerin çağdaşı olan Büyük Selçukluların Mescid-i Cuma’larına geçerek genelleşmiş; ardından da Anadolu ve Mısır gibi geniş bir coğrafyaya yayılarak mimaride sürekliliğini korumuştur. Mihrap önü kubbeli plan yapısı Anadolu Türk mimarisinin bazı yapılarına da uygulanmıştır. Selçuklulardaki İsa Bey Cami’nde de bu uygulama görülür.

Türbeler

Türbe mimarisi bakımından Karahanlı türbelerine göre sönük kalan Gazneli türbeleri genel olarak kare planlı ve kubbe ile örtülüdür. Bu dönemin bilinen türbeleri arasında 11. yüzyıla ait Sultan Mahmut ve Aslan Cazip Türbesi sayılabilir.

Tuğla malzemeden inşa edilen Aslan Cazip türbesi kare planlı olup  tromplu kubbe ile örtülmüştür. Duvarlar ve kubbe, tuğlaların zikzak ve merdiven biçiminde dizilmesi ile ayrıca renkli kalem işleriyle süslenmiştir. Türbenin yanında aşağıdan yukarıya incelen 22 m boyunda, silindirik bir minare vardır ve üst kısmı bugün yıkık haldedir.

Saraylar

Karahanlı saraylarında görülen dört eyvandan oluşan avlu şeması Gaznelilerde daha da geliştirilmiştir. Bu şemayı tüm saray yapılarında görmek mümkündür.

Gazneli sarayları içinde en önemli iki örnek Leşker-i Bazar ve Sultan III. Mesud Saraylarıdır. Leşker-i Bazar Sarayı, Afganistan’ın Bust kentindedir.

Saray, geniş bir alana yayılan yapılardan oluşur. Sarayın içinde birçok köşk de bulunmaktadır. Saray dört eyvanlı avlulu bir plana sahiptir. Leşker-i Bazar sarayı, Orta ve Güney Saray olmak üzere iki önemli birimden oluşur.

Güney Saray, dört eyvanlı büyük bir avlu etrafındaki yapı gruplarından oluşur. Avlunun kuzeyinde bulunan taht salonunun duvarları, Uygur duvar resimlerini hatırlatır bir biçimde bezenmiştir.

Bir diğer önemli saray Sultan III. Mesud Sarayı’dır. 11.yüzyıla ait bu anıtsal sarayın planında da, Leşker-i Bazar örneğinde olduğu gibi, dört eyvanlı avlu şeması uygulanmış olsada daha büyük inşa edilmiştir. Ana yapı malzemesinin tuğla olduğu görkemli saraydan pişmiş toprak ve çini bezeme, mermer döşeme, alçı kaplama geniş bir yer tutmaktadır Kazılar sırasında bulunan renkli terrakota ve stuko mimari plastikler kadar, vaktiyle duvarları ve zemini kaplayan parlak mermerden levha ve döşemeler ile tek renk sırlı kabartma tekniğinde üretilmiş duvar çinileri de, sarayın ihtişam ve görkemine ilişkin anlamlı ipuçları vermektedir.

Kervansaraylar

Gazneli kervansarayları plan açısından dört eyvanlı şemaya göre inşa edilmişlerdir. Zaman içerisinde harap olan yapılar günümüze ulaşamamıştır.  Gazneli kervansaraylarının bilinen en önemli örneği, Ribat-ı Mahi’dir. Gazneli Sultan Mahmut’un 1019-1020 yılarında yaptırdığı kervansaray, dört eyvanlı avlu çevresinde yer alan bölümlerden meydana gelmiştir. Ribat-ı Mahi’de en dikkat çeken özellik, eyvan kubbe tasarımıdır.

Medreseler

Afganistan ve Hindistan’da yoğun bir şekilde imar faaliyetlerinde bulunan Gaznelilerin İslam kültür ve bilimine en büyük katkıları, medrese yapımı konusunda olmuştur. Ancak medreseler günümüze ulaşamadığı için mimari özellikleri hakkında da geniş bir bilgiye ulaşılamamaktadır.

 Yararlanılan Kaynaklar

• Oktay Aslanapa – Türk Sanatı
• Mustafa Cezar – Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimari (İş Bankası Kültür Yayınları)
• AOF – İslam Sanatları Tarihi
• AOF – Sanat Tarihi 2
• MEB – Grafik ve Fotoğraf, Türk Sanatı Tarihi